Qeshqerde “Gu'angju yéngi shehri” ning qurulush pilani kishini chongqur qayghugha salidu

Xitay hökümiti qeshqerning toqquzaq nahiyiside 6 ming mo yer ajritip qurmaqchi bolghan “Gu'angju yéngi sheher” qurulushida 14-chésla resmiy ish bashlandi. Mezkur sheherchige gu'angju sheherlik dölet bayliqi komitétining yétekchilikidiki gu'angju qurulush guruhi cheklik shirkiti, gu'angju türlük mallar karxana guruhi cheklik shirkiti qatarliq karxanilar meblegh salidighan bolup, da'iriler 3 milyard yüen meblegh sélinidighan bu qurulushning aptonom rayondiki nuqtiliq qurulush türlirining biri ikenlikini ilgiri sürmekte.

Toqquzaq nahiye bazirining texminen 4-5 kilométir sirtidiki we qeshqer shehirige texminen 9-10 kilométir yiraqliqtiki mezkur sheherchining toqquzaqtiki oghusaq yézisida qurulidighanliqi we shundaqla mezkur yézining 95% ahalisining Uyghurlar ikenliki melum. “Shinjang géziti” qatarliq xitay axbarat wasitilirining mezkur qurulush heqqidiki xewerliride, top tarqitish, zamaniwi tawar almashturush merkezlirining qurulup, aliy süpetlik tawar we soda mulazimiti, aliy derijilik méhmanxana, milliy medeniyet we tebi'et sayahetchiliki, aramgahi-köngül échish kulubi, alahide yémeklik we turmush esliheliri bir yürüshleshken bir soda shehiri qurulidighanliqi ilgiri sürülgen. Kona sheher nahiyilik partkom sékrétari li shinchü'enning sözi bilen éytqanda bu qurulush “Islahat we échiwétish, shinjanggha yardem bérish boyiche toqquzaq nahiyisi yézip qaldurghan yéngi bir sehipe”. Lékin weziyettin xewerdar yerlik ahalilerning we chet'eldiki Uyghur teshkilatlirining qarishiche, mezkur qurulush pilanida yerlik xelqning hoquqi we tüp menpe'itige zich munasiwetlik nazuk mesililerde jawab bérilmigen nurghun boshluqlar mewjut. Sheherchining ismi néme üchün özining yerlik nami bilen atalmay, “Gu'angju yéngi sheherchisi” dep nam qoyulghanliqi bolsa, xitay axbarat wasitilirining mezkur qurulush heqtiki xewerliride tilgha élinmighan mesililerning biri.

Lékin bularning ichidiki térilghu yer we baghwaranliri weyrane qilin'ghan Uyghur déhqanlirining kélechek turmushi we ularning qandaq orunlashturulidighanliqi, qanchilik déhqanning köchürülidighanliqi, sheherchining bashqurush, soda-tijaret we mulazimet xizmitining yerliklerge tégish-tegmeslik mesilisi we yaki sheherchige qaysi ta'ipilerning yerleshtürülidighanliqigha da'ir ishlar yerlik ahaliler we chet'eldiki Uyghur teshkilatlirini jiddiy qayghugha séliwatqan mesililer. Yuqiriqi mesililer xitay hökümet da'irilirining mezkur qurulush heqqidiki bayanat we uchurlirida héchqandaq izahat bérilmigen we yaki tilgha élinmighan mesililer. Biraq bu yerlik Uyghurlar üchün ular duch kéliwatqan bir ré'alliqtur. Toqquzaq nahiyisidiki weziyettin xewer bir Uyghur yash bizge özining mezkur qurulush mesilisidiki qayghulirini bayan qildi. Uning ilgiri sürüshiche, nopusining 95 pirsentini Uyghurlar asas qilidighan.

Yézisidiki mezkur qurulush déhqanchiliqni kesip qilghan nurghun Uyghur ahalisining tirikchilik yolini tosup, ularni éghir weyranchiliqqa muptala qilishi mumkin.

Qeshqerde qurulmaqchi bolghan “Gu'angju yéngi sheherchisi” xitayning “5-Iyul weqesi” din kéyin Uyghur élide qurushni pilanlighan bir qanche yéngi sheherchilirining biri. Xitay hökümiti buningdin burun ghulja we süydüngdidiki kona qorghas qatarliq jaylarda alahide rayon quridighanliqini, 2020-yilgha qeder ürümchining ahalisining 5 milyon'gha köpeytip, xelq'ara ölchemlik ikki rayon tesis qilidighanliqini élan qilghan idi. Dunya Uyghur qurultiyining ilgiri sürüshiche, yuqiriqi pilan xitayning 2010-yili 5-aydiki atalmish “Shinjang xizmet yighini” da élin'ghan qararlarning bir qismi bolup, mezkur yighinning asasliq rohi Uyghurlarning öz wetinidiki tesir küchini qandaq qilip ajizlashturushtin ibaret.

Qurultay bayanatchisi dilshat rishit, qeshqer toqquzaqtiki sheher qurulushning meqsiti xitay ölkiliridikilerni qeshqerge jelp qilish ikenlikini eskertip, chünki atalmish “Gu'angju yéngi sheherchisi” diki yuqiri sewiyilik istémal, aliy süpetlik tawar we mulazimet qeshqer xelqining turmush sewiyisi we kirimigha bab kelmeydighanliqini bildürdi. Toqquzaqtiki mezkur qurulush xitay merkizi hökümitining yéqindin béri türlük belgilimilerni chiqirip, térilghu yerlerni qoghdashni kücheytish, térilghu yerge bina sélip, sheher qurulushi élip bérishni kücheytken bir mezgilde élip bérildi. B d t yéqinda xitayni agahlandurup, eger térilghu yerni ayimisa xitayning jiddiy ashliq yétishmeslik mesilisige duch kélidighanliqini bildürgen idi. Gu'angju yéngi sheherchisi"ning pütünley pütüp chiqishigha texminen 5 yil waqit kétidiken. Da'iriler mezkur qurulushning 3 basquchqa bölüp élip bérilidighanliqi, axirqi basquchining 2015-yili tamamlinidighanliqini ilgiri sürgen.

Nöwettiki mezkur qurulush seweblik yézidiki qanchilik déhqanning térilghu yer we qoru jayidin ayrilip, turmushi tesirge uchraydighanliqi melum emes. Lékin qurulush élip bériliwatqan yéza we uning etrapidiki jaylarning qeshqerdiki Uyghur nopusi eng zich rayon ikenliki we bir mo yerge texminen 15-20 adem toghra kélidighanliqi melum . Biraq rayondiki Uyghurlar bilen xitay köchmenlirining mezkur qurulushqa nisbeten pozitsiyisi bir-birige pütünley qarshi. Mezkur nahiyidiki xitay köchmenlirining qarishiche, mezkur qurulush ularni xushallanduridighan bir ish. Toqquzaq nahiyilik hökümetning bir kechlik dijorni xadimi muxbirimizgha özining bu mesile heqqidiki qarishini bildürdi. U mundaq deydu: “Bu sheherche 'balichyawdigen yerde quruluwatidu, bir köwrükning qéshigha. Qurulush bashlap boldi. Buning paydisiz qurulush ikenlikini hés qilip baqmidim, puqralarmu oylimaydu, dep qaraymen. Hazirqi dewr chong inaqliq dewri. Bu qurulush ishqa orunlishishqa paydiliq bolup, iqtisadning tereqqiyatini algha süridu. Biz bu qurulushni shundaq oylaymiz. Bu bir nahayiti yaxshi ish.”

Lékin bu xadim, mezkur qurulush seweblik tirikchilik yoli we turmushi weyranchiliqqa uchraydighan yerlik déhqanlarning hali qandaq bolidighanliqi , uning hökümet bu mesilini qandaq hel qilishi kérek, dep qaraydighanliqigha da'ir so'alimizgha bolsa jawab bérishni ret qildi. Dunya Uyghur qurultiyining qarishiche, mezkur qurulush xitay hökümitining qeshqerge xitay nopusi yötkesh pilanining bir qismi bolup, ular “5-Iyul weqesi” din kéyin Uyghurlarni yétim qaldurush qedimini tézletken. Qurultay bayanatchisi dilshat rishit, Uyghur xelqining bu türlük qurulushlargha qarshi jiddiy inkas qayturushi kéreklikini bildürdi. Biz uning “Jiddiy inkas” qayturush dégende némini közde tutqanliqini sorighanda dilshat rishit, tinch usullar bilen élip bérishke bolidighan barliq wastilar, dep körsetti. Dilshat rishit bu sözlerni chégrasiz muxbirlar teshkilatining düshenbe küni fransiye paytexti parizhda ötküzgen “Axbarat erkinlik we axbarat qorallirini erkinlik üchün qandaq qollinish” toghrisidiki bir künlük yighinigha qatnishiwétip, yighinning teneppus ariliqida radi'omizgha eskertti.