D u q gu'entanamodiki yene ikki Uyghurning orunlashturulghanliqigha xitayning bildürgen naraziliqini tenqid qildi

2006-Yili kubaning gu'entanamo arilidiki amérika herbiy bazisigha qamalghan Uyghurlardin tunji türkümdiki 5 kishi albaniyige orunlashturulghan idi. Tunji türkümdiki Uyghurlar albaniyige orunlashturulup 6 yil ötkendin kéyin, aralda qalghan türkümdiki axirqi 5 kishidin ikkisi yéqinda ottura amérikidiki el-salwadorgha orunlashturuldi.

Amérika dölet mudapi'e ministirliqi ötken hepte ikki Uyghurning el-salwadorgha orunlashturulghanliqini élan qilghan. Abduraq we xamad memet gu'entanamodin tarqaqlashturulghan 5-türkümdiki Uyghur tutqunliridur. Xitay hökümiti amérikining Uyghur tutqunlar mesilisidiki siyasitige izchil naraziliq bildürüp qalmay, ularni qobul qilghan döletlerni agahlandurup kelgen idi. Xitay bu qétimmu xammad memet we abdurazaq mesiliside amérikigha yene naraziliq bildürüp, el-salwadorni agahlandurghan.

Xitay tashqi ishlar ministirliqi peyshenbe küni élan qilghan bayanattin ashkarilinishiche, xitay hökümiti diplomatik qanallar arqiliq, “Gunahsiz” dep aqlan'ghan bolsimu, biraq 10 yildin buyan mezkur araldiki amérika herbiy bazisida izchil tutup turulghan bu ikki kishini 3-döletke yolgha salghan amérikidin xataliqini tüzitishni telep qilghan. Ularni qobul qilghan el-salwadorni bolsa bu kishilerning “Xeterlik shexsler” ikenliki heqqide agahlandurghan.

Xitay tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi lyu wéymin muxbirlargha eskertip: junggo amérikining bu gumandarlarni el-salwadorgha ötküzüp bergenlikige özining pikrini bildürdi. Biz amérika terepni xataliqini tüzitishke chaqirimiz. El-salwadorning xelq'ara mejburiyitini ada qilishini, bu kishilerning xeterlik shexsler ikenlikini toluq tonup yétishi....Shundaqla ularni ret qilishini telep qilimiz, dégen.

Gerche amérika hökümiti gu'entanamodiki térrorluq herikiti bilen alaqisi yoqluqi ispatlinip aqlan'ghan bashqa tutqunlarni öz dölitige qayturghan bolsimu, biraq Uyghurlarni xitaygha ötküzüp bérishini ret qilghan idi. Amérika hökümiti xitayning bu jehettiki köp qétimliq telipini ret qilip, eger ular xitaygha ötküzüp bérilse, adil sotlanmaydighanliqini, ularning ten jazasi yaki ölüm jazasigha höküm qilinishi mumkinlikini ilgiri sürüp kelgen.

Lyu wéymin xamad memet, abdurazaq qatarliq bu kishilerning “Sherqiy türkistan islam herikiti” ge mensup kishiler ikenliki we “Sherqiy türkistan islam herikiti” ning b d t we amérika teripidin térrorluq teshkilatlar tizimlikige kirgüzülgenlikini bildürgen.

Lyu wéyminning ilgiri sürüshiche, b d t ning “Sherqiy türkistan islam herikiti” toghrisida chiqarghan qararigha asasen b d t gha eza döletler bu kishilerge panahliq bérishni ret qilishi kérek iken.

Biraq, xitay tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisining pikri d u q ning tenqidige uchridi. Uyghur rehbiri we d u q re'isi rabiye qadir xadim bu munasiwet bilen ziyaritimizni qobul qilip, lyu wéymnning bu heqtiki bayanatini ret qildi. U, xitay da'irilirining térrorluqni oxshimighan pikir éqimdiki Uyghurlarni basturidighan kozir qilip qolliniwatqanliqini bildürdi.

Xitay hökümiti térrorluq tehditige duch kéliwatqanliqini ilgiri sürüp, xelq'ara jem'iyetni sherqiy türkistan teshkilatlirigha qarshi hemkarliqqa chaqirip kelgen bolsimu, biraq xitay bilen démokratik eller we xelq'ara kishilik hoquqni qoghdighuchi jem'iyetler arisida térrorluqqa qandaq tebir bérish, térrorchiliq bilen eyiblinip qolgha élin'ghan shexslerge qandaq mu'amile qilish qatarliq bir qatar mesililerde négizlik ixtilap peyda bolghan.

B d t ning térrorluqqa qarshi turush heqqidiki ölchimide döletlerning térrorluqqa qarshi turushni bahane qilip, kishilik hoquqqa sel qarshi yaki uninggha mudaxile qilishigha cheklime qoyulghan. Rabiye qadir xanim, xitay hökümitining térrorluqqa qarshi küresh qilish toghrisidiki b d t ölchemlirini bir chetke qayrip qoyup, öz aldigha térrorluq ölchimi békitip chiqqanliqi we qoshna ellerni özi békitiwalghan bu ölchemni qobul qilishqa mejburlighanliqini ilgiri sürdi.

Nöwette xamad memet we abduraqlardin kéyin, gu'entanamoda axirqi türkümdiki 3 kishi qalghan. Besh burjeklik binaning bayanatida eskertishiche, gu'entanamodin qoyup bérilgen ikki Uyghur washin'gton alahide rayonluq fédératsiye sot mehkimisining 2008‏-yili 7-öktebir chiqarghan qararigha asasen el-salwadorgha orunlashturulghan. Amérika washin'gton alahide rayonluq fédératsiye sot mehkimisining sotchisi rikardo urbina 2008-yili 7-öktebir chiqarghan qararida Uyghurlarni amérikigha orunlashturushni buyrughan idi. Biraq amérika hökümiti ottura sot mehkimisige erz sunup, sotchi urbinaning qararigha naraziliq bildürgen. Fédératsiye ottura sot mehkimisi 2009-yili 2-ayda sotchi urbinaning qararini aghdurup tashlap, köchmenler mesilisige sot mehkimisining qarar chiqirish hoquqi yoqluqi, bu peqet prézidéntning hoquq da'irisidiki mesile ikenlikini élan qilghan.

Gerche kéyinrek aq sarayning qanun meslihetchisi greg kréyg, bezi Uyghurlarni amérikigha orunlashturush pilanini otturigha qoyghan bolsimu, biraq bu pilan dölet mejlisidiki jumhuriyetchilerning qattiq naraziliqigha uchrap, prézidént obama bu pilandin waz kechken idi. Fédératsiye ottura sot mehkimisining qararidin kéyin, gu'entanamodiki Uyghurlar amérika aliy sot mehkimisige erz qilghan. Biraq obama hökümiti aliy sot mehkimisi erzni qobul qilish-qilmasliqni körüp chiqishtin burun, gu'entanamodiki Uyghurlarni orunlashturush qedimini tézlitip, 2009-yili 4 kishini bérmudagha, 6 kishini palawgha, 2010-yili ayda ikki kishini shwétsariyige orunlashturghan. Amérika aliy sot mehkimisi 2011-yili 4-ayda obama hökümitining Uyghur tutqunlirini bashqa döletlerge orunlashturuwatqanliqini ilgiri sürüp, Uyghurlarning erzini körüp chiqishni ret qilghan idi.

Amérika dölet mudapi'e ministirliqi bayanatchisi léytnant polkownik tod brésél, yéqinda élan qilghan xamad memet bilen abdurazaqning mesilisi heqqidiki bayanatida, “Amérikining munasiwetlik döletler bilen axirqi türkümdiki bu Uyghurlarni orunlashturush mesilisi heqqide dawamliq söhbet élip bériwatqanliqi” ni bildürgen.