Һиндистан билән хитайни селиштуруп көрүң

Һиндистан баш министири манмоһан синғ вә хитай муавин ташқи ишлар министири дай биңго 2007 - йили 20 - априлдики сөһбәттә.

Хитай билән һиндистан оттурисида тибәт мәсилиси бар, бу аруначал мәсилисини өз ичигә алиду; һиндистан билән пакистан оттурисида болса кәшмир мәсилиси бар, бу мәсилә йәнә ақсайчин мәсилиси арқилиқ хитайға тақилиду. Бу үч дөләт оттурисидики чегра мәсилилири җиддийләшкәндә, бурун уруш йүз бәргән, һәл болмиған. Һазир бу үч дөләтниң һәммиси атом қораллириға вә башқурулидиған бомбиға игә. Булар йеқинқи йиллардин буян чегра мәсилисини сөһбәт билән һәл қилиш үчүн теришиватиду, лекин техичә һечқандақ келишим һасил болмиди. Мәсилә пат пат җиддийлишип қалиду.

Һазир хитайму, һиндистанму иқтисадини тез тәрәққи қилдуруватиду, аләм бошлуқи пәнлирини тәрәққи қилдуруштиму илгириләш тез. Хитай һиндистанниң чеградики һәрбий һәрикитини аләм бошлуқидин көзитип торалиса, һиндситанму хитайниң чеградики һәрбий һәрикитини аләм бошлуқидин көзитип туралайду. Еғир зиддийәт ичидә турған хитай билән һиндистанниң дөләт ичидики әһвалида қандақ пәрқләр бар?

29 ‏- январ 'бошүн тор гезити' дә, хитайдики мустәқил язғучи ваң лишюң әпәндиниң һиндистанни зиярәт қилғандин кейин язған 'һиндистан яхшимикән яки хитайму?' дегән мақалиси елан қилинди.

Аптор мақалисини мундақ дәп башлайду: мән тонуйдиған бирси һиндистанни зиярәт қилғандин кейин язған мақалисидә 'йеңи деһлиниң әң ават базирини бизниң бейҗиңдики ваңфуҗиң базириға әмәс, бәлки җәнубтики һәр қандақ бир оттура һал наһийиниң қалаймиқан базириғиму селиштурғили болмайдикән' дәп язған иди. Униң тәсвирлишичә, һиндистанниң пайтәхтидики бирдинбир пойиз истансиси һәм адди, һәм паскина, һәм қалаймиқан, хитайниң 50 ‏ - йиллардики пойиз истансилиридинму сәт икән. Һнидистанда аммивий сорунларниң башқурулуши вә әслиһәлири, меһманханилардики шамалдурғучларниң әбгалиқи, хитайниң мәдәнийәт инқилаби дәвридики әһвалиға охшап кетидикән.

-- У барған һиндистанға мәнму бардим,‏ - ‏ дәп баянини давамлаштуриду аптор, ‏ - ‏ у зиярәт қилған җайларни мәнму зиярәт қилдим. У һиндистанда көргән қәләндәрләрни, намрат - ғурубаларни, әхләтләрни мәнму көрдүм. Бир қарашта һинидстанниң заманивийлишши хитайға йәтмигәндәк турсиму, әмма таза чөкүп уққандин кейин, мән хитайдин пәхирләнмидим.

'Һиндистан яхшимикән яки хитайму?' дегән бу мақалидә мундақ дәп баян қилиниду: мән һиндистанда пойизларниң бикәт йоқ җайлардиму тохтап, тәләп қилған йолучини чүшүрүп қоюп яки топлишип туруп қол көтүргән кишиләрни елип маңғанлиқини, һәтта һәр бир пойизда беләт тәләп қилмайдиған орундуқсиз вагундин бир нәччиси барлиқиниму көрдүм. Бу, 'заманивийлашқанлиқ' болмисиму, әмма инсанпәрвәрлик җәһәттин мени қаттиқ тәсирләндүрди.

Һинидстанда пүтүн хәлқ пулсиз давалинидикән. Әмма хитайда бир адәм еғир кесәлгә гериптар болса, пүтүн аилиси иқтисадий җәһәттин түгишиду. Хитайда мутәхәссисләр 'биздә адәм көп, пулсиз давалашни йолға қойғили болмайду' дәп испат берипла туриду. Әмма мән өз көзүм билән көрдүмки, нопуси хитай билән анчә чоң пәрқләнмәйдиған, бәлки хитайдин намрат һиндистанда бар әвзәллик хитайда һәргиз йоқ.

'Һиндистан яхшимикән яки хитайму?' дегән бу мақалидә мундақ дәп баян қилиниду: һиндистанда гезит чиқириш, китаб нәшр қилиш әркин икән. Әмма хитайда учур вастилирини һөкүмәт контрол қиливалған. Һиндистанда интернетниң омумлишиши хитайдикичилик болмисиму, әмма һинидстанда, хәлқниң пикир әркинликини тосаш үчүн һөкүмәт орунлаштурған 'от тосақ' йоқ икән.

Һиндистан җәмийитидә иҗтимаи тәшкилатлар наһайити көп икән. Уларниң һәммиси тизимға алдуруп қурулған қанунлуқ тәшкилатлар икән. Һиндистанда мәһәллә җәмийәтлири наһайити тәрәққи қилған, әмма хитайда хәлқ тизимға алдуруп тәшкилат қурса, у һөкүмәтниң езишидин, қақти - соқти қилишидин һәргиз қутулалмайду.

'Һиндистан яхшимикән яки хитайму?' дегән бу мақалидә мундақ дәп баян қилиниду: һиндистанда гәрчә шәһәрләрниң қурулуши начар, қалаймиқан, һәтта мәйнәттәк көрүнсиму, әмма һинидистанда һөкүмәт хәлқни өй - земинидин мәҗбурий көчүривәтмәйдикән. Һинидистанда дөләт пуқралирини халиғанчә қақти - соқти қилидиған 'шәһәр башқурғучилар' йоқ. Һинидистанниң йезилирида оқуғучиларни мәктәп аптомобиллири өйлиридин елип кетип йәнә әкилип қойидикән. Әмма хитайниң шәһәрлиридиму оқуғучилар бундақ тәминаттин бәһриман болалмайду.

Мән һиндистанда икки ай саяһәт қилидим, бу җәрянда өз - ара вақирап тиллишип, муш етишиватқан адәмләрни көрмидим. Сақчиларниң адәм урғинини көрмидим. Ашкара лөкчәклик қиливатқанларни көрмидим. Диний мәркәзләрни зиярәт қиливатқан, өз ихтитяри билән йолларни ясап қоюватқан адәмләрни көп көрдүм. Һинидистанлиқилар пули бар байдәк көрүнмисиму, әмма уларниң мәнивий турмуши наһайити бай икән.

'Һиндистан яхшимикән яки хитайму?' дегән бу мақалидә йәнә мундақ дәп баян қилиниду: маңа әң чоңқур тәсир қилғини шуки, юртидики азапқа чидимай қечип чиққан йүз миңлиған тибәтләрни һиндистан қойниға апту. Уларни туралғу, маарип вә параванлиқ билән тәминләпту. Тибәтләрниң өз җәмийәтлирини қуруп, өз мәдәнийитини тәрәққий қилдурушиға йол ечип берипту. Әмма мән хитайда, җенини алқиниға елип қоюп чегридин қечип, хәлқара қаидә буйичә панаһлиқ тиләп кәлгән шималий корийиликләрни тутуп бағлап қайтуруп, бивастә өлүмгә йоллап берип турғанни көрүп туруватимән. 'Һиндистан билән хитайниң қайси яхшикән ? өзиңиз селиштуруп көрүң.

Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.