Ички моңғулда хитайлар билән йәрлик моңғуллар арисида йәнә тоқунуш йүз бәрди

Ички моңғулниң байренғол аймиқи шармурун сумбулида 18‏-чесла йәрлик моңғуллар билән йәр игиләшкә кәлгән хитай көчмәнләр арисида тоқунуш йүз берип, 20 дин артуқ моңғул чарвичиниң яриланғанлиқи вә дохтурханида қутқузулуватқанлиқи билдүрүлди. Бу вәқәни йәрлик һөкүмәтниң шармурун сумбулдики яйлақни бир хитай содигәрниң боз йәр ечип, терилғу қилишиға сетип бериши вә бу хитайниң адәм ялливелип, яйлақтики моңғул чарвичилириниң чарва маллирини өлтүрүши, чарвичиларни уруп яриландуруши кәлтүрүп чиқарған. Мәркизи ню йорктики җәнубий моңғулийә кишилик һоқуқ учур мәркизиниң илгири сүрүшичә, сүй фамилилик хитай содигәр 200 хитайни ялливелип, еғир әсваплар вә топа түрткүч машинилар билән моңғул чарвичилириниң мәзкур яйлақтики отлаватқан нурғун чарва мелини дәсситип өлтүргән. Буниңға қаршилиқ қилған моңғул чарвичилирини уруп яриландурған. Байренғолдики бир дохтурханиниң хадими вәқәдә яриланған моңғул чарвичилиридин 20 дин артуқ кишиниң дохтурханида давалиниватқанлиқини билдүргән.

Буниң билән байренғолдики йәрлик моңғуллар намайиш қилип, йәрлик һөкүмәтниң сүй фамилилик хитай содигәргә яйлақни қанунсиз сетип бәргәнликигә наразилиқ билдүргән. Җәнубий моңғулийә кишилик һоқуқ учур мәркизи намайиш қилған моңғулларниң сани миңдин ашидиғанлиқини, йәрлик һөкүмәт даирилириниң 300 кишилик аманлиқ әтрити йөткәп келип, намайишчи моңғулларни бастурғанлиқини илгири сүрди. японийидики моңғул өктичилириниң рәһбири керит квасгалд, байренғолда йүз бәргән мәзкур вәқә бу йил 5‏-айда моңғул паалийәтчиси мәргәнниң өлтүрүлүп, моңғулларниң кәң көләмлик наразилиқини қозғиғандин кейин йүз бәргән йәнә бир қетимлиқ “җиддий вәқә” дәп көрсәтти. У мундақ дәйду: “бу вәқәдин кейин бирәр миңдин артуқ чарвичи амма һөкүмәткә берип наразилиқини билдүргән. Лекин улар сақчиларни чиқирип намайишчиларни тарқитивәткән вә бу җәрянда нурғун кишини тутқун қилған. Һөкүмәт бу ишниң уйғур елидә йүз бәргәндәк кәң көләмлик миллий тоқунушқа айлинип кетишидин әнсирәп, учурни қамал қилған. Лекин һөкүмәт учурни қаттиқ қамал қилған болсиму, бирақ бу вәқәгә даир хәвәр вә рәсимләр йәрлик чарвичилар арқилиқ тор бәтлиригә чапланди. Хәвәрләргә қариғанда, һөкүмәт йәрлик чарвичи амма билән сөһбәт өткүзгән вә төвән дәриҗилик әмәлдарлардин икки киши қолға елинған. Бу 5‏-айда шелинғолда партлиған намайиштин кейин йүз бәргән бир қетимқлиқ әң җиддий вәқәләрниң бири. Бу вәқә җәнубий моңғулйидики моңғул хәлқиниң һаятлиқи еғир қийинчилиққа берип қелиштәк вәзийәткә көрситилгән наразилиқтур.”

Хитай һөкүмити тор бәтлирини қаттиқ контрол қилсиму, лекин байренғолдики бу вәқә ички моңғул тор бәтлиридә муназирә қозғап, моңғулларни ички моңғул чарвичилириниң һоқуқини қоғдашқа чақиридиған язмилар елан қилинған. Җәнубий моңғулийә кишилик һоқуқ учур мәркизи ички моңғул тор бәтлиридин нәқил қилип алған бу һәқтики бир язмида “биз намратлиқта қалдурулдуқ. Йәр-земинимизни хитайлар игиливалди. Байлиқимизни булап-талаватиду. Чарва маллиримиз еғир әһвалда қалди. Биздин нурғун киши өз ана юртида макансиз кишиләргә айланди” дәп тәкитләнгән болса, йәнә бир язмида “иззәт-һөрмитимиз дәпсәндә қилинмақта. Биз хитай армийиси тәрипидин өлтүрүлүшкә сүкүт қилип ятқанниң орниға орнимиздин дәс туруп, кишилик һоқуқимизни қоғдишимиз керәк” дейилгән.

Керит квасгалд йәнә, йеқиндин буян моңғулларниң наразилиқ һәрикити күчийип кетиватқанлиқидики сәвәб һәққидә тохтилип, йәрлик моңғуллар билән көчмән хитайлар арисида йүз бәргән юқириқи индивидуал вәқәниң арқисида чоңқур сиясий, иҗтимаий вә иқтисади сәвәбләрниң барлиқини билдүрди. У, ички моңғулдики мәсилә йәрлик моңғулларниң узун йиллардин бери җәмийәтниң сиясий, иҗтимаий, иқтисади асаси еқимидин сиқип чиқирилип, ғериплаштурулуш мәсилиси, дәп көрсәтти. У: “буниң ичидә мәдәнийәт, иҗтимаий сәвәбләрни өз ичигә алған нурғун сәвәбләр бар. Узун йиллардин буян нурғун иҗтимаий зиддийәтләр йиғилип, чидап турғили болмайдиған дәриҗигә берип қалған. Бу вәқәләр адәттики тоқунуш әмәс, бәлки моңғулларниң турмуш шараити тарийип, яшаш имканийити қалмиған әһвалда партлиған. Хитайниң ички моңғулни ечиш, тәрәққий қилдуруши әмәлийәттә моңғул хәлқиниң өлүмигә баравәр болуп қалди. Моңғулларниң яйлиқи тартивелинип, кан яки терилғу йәргә өзгәртилди. Бу әһвал моңғул хәлқини өлүмгә мәһкум қилғанлиқ иди. Буниң билән моңғуллар җәмийәтниң асаси еқимидин сиқип чиқирилип ғериблаштурулди” дәйду.

Бу йил 5‏-айда ички моңғулниң шелинғол аймиқида бир хитай кан ширкитиниң йүк аптомобил шопури мәргән исимлик моңғулни дәссәп өлтүрүп, моңғулларниң кәң көләмлик наразилиқи вә хәлқара җәмийәтниң диққитини қозғиған иди. Намайиш пүтүн ички моңғулға кеңийип, муһитни асраш, моңғулларниң һоқуқи, өрп-адити, йәр -земинини қоғдашни тәләп қилған иди. Хитай һөкүмити аманлиқ күчлирини чиқирип, моңғул намайишчилирини бастурған болсиму, лекин уларға “5‏-июл вәқәси” дә уйғурларни бастурғандәк қанлиқ тәдбирләрни қолланмиған. Улар моңғулларниң турмушини яхшилайдиғанлиқини илгири сүрүп, моңғулларниң бәзи тәләплирини ойлишидиғанлиқини, мәргәнни дәссәп өлтүргән хитай шопури сүн шуниңни еғир җазалайдиғанлиқини елан қилған. Хитай һөкүмити йәнә, ички моңғулдики хитай ширкәтлирини агаһландуруп, уларни еһтият билән иш көрүшкә чақирған иди.

Бирақ, ички моңғул юқири сот мәһкимиси сүн фамилилик хитайға өлүм җазаси бәргәнликини елан қилған дәл 18‏-чесла шу күни байренғолдики сүй фамилилик хитай содигәрниң адәм топлап, моңғул чарва маллирини өлтүрүш вә 20 нәччә моңғул чарвичини уруп яриландуруш вәқәси йүз бәргән. Керит квасгалд, хитай һөкүмити нурғун вәдиләрни бәргән болсиму, лекин моңғулларниң қийинчилиқи һәл болмиғанлиқини әскәртип, ички моңғул мәсилиси алий аптономийини йолға қоюп, йәрлик моңғулларниң һоқуқиға һөрмәт қилиш билән һәл болидиғанлиқини билдүрди. У моңғуллар билән уйғурларниң нөвәттики әһвали нурғун саһәләрдә охшап кетидиғанлиқини, улар охшашла кан ечиш, боз йәр ечиш намида келиватқан хитай көчмәнлириниң тәһдитигә учраватқанлиқини әскәртип, “миллий мәсилисини һәқиқий һәл қилишниң бирдин-бир чарә-тәдбири уларға һәқиқий аптономийә һоқуқи бериш. Һәргиз уларни мустәмликә қилиш яки мустәмликиләшкән районға айландуруш әмәс. Чүнки, мәйли ички моңғул болсун, мәйли уйғурлар болсун вә яки тибәт мәсилиси болсун, бу ихтилапларниң йилтизи миллий мәсилә. Уларниң өз тәқдирини өзи бәлгиләш һоқуқиниң тартивелинғанлиқида” дәп көрсәтти.