Ili wadisining xitay kommunistliri ishghal qilishtin burunqi Uyghur ma'arip ishlirigha nezer

Uyghurlardiki ma'arip söyer roh kishini tolimu tesirlendüridu. Uyghur ma'aripi tarixtin buyan peqet uz küchige tayinip,yiqilsa yene müdürüp qopup yolini dawamlashturghan, hökümranlar bilen bolghan uz mewjutluqini saqlap qilish yaki qalalmasliq kürishide nahayiti éghir bedeller tüligen ma'ariptur.

Uyghur ma'aripi xuddi bu ma'aripning igisi bolghan Uyghur xelqige oxshashla éghir boran chapqunlargha, yoqilish we mewjut bolushtek éghir sinaqlargha duch kelgen we tarixning rehimsiz chöl-jeziriliride ajayip ölmes ma'arip rohini yétildürgen ma'arip.

Keskin qilip éytish kérekki, Uyghurlardiki ma'arip söyer roh, Uyghurlardiki hazirqi iqtisadi emeliy küch, Uyghurlarning jughrapiyilik jaylishish jehettiki bi'epliki we hökümranlarning Uyghur ma'aripini yoq qiliwétish üchün keng kölemde élip bériwatqan ma'aripni xitaychilashturush siyasetlirini we Uyghurlarning bu jehette élip bériwatqan küreshlirini nezerge élip tehlil qilghanda dunyadiki her qandaq bir ilghar ma'ariptiki milletlerdin qilishmaydu.

Uyghur xelqi tarixta öz béshigha qandaq rehimsiz qismetler kélishidin qet'iynezer özining ma'arip ishlirini tashlap qoyghan millet emes.

Uyghurlar eger ma'aripning, mektepning béshigha kün chüshse, chishlep yewatqan nénining yérimini, yanchuqidiki bir yu'en pulining 50 pungini béreleydighan millet.

Eger siz Uyghur toy-tökünliri, nezir-chiraghliri we ammiwi sorunlirigha bérip xelq rayigha baqqiningizda, kishilerning: "u herqanche pul taptim dégini bilen özining mehellisidiki mektepke yüz som yardem qilip qoyghini yoq, adem dégili bolamdu way uni" dégen sözlirini anglaysiz. Mana bular Uyghurlardiki ma'arip söyer rohning Uyghurlarning qéni bilen yughurulup ketkenlikining, Uyghur ma'aripining Uyghur hayati we Uyghur mewjutluqi bilen chemberchas baghlan'ghanliqigha nisbeten hemme kishide tonushning birdeklikining misalidur.

Undaqta, Uyghurlardiki ma'arip söyer roh bu zémin'gha némilerni sogha qildi?

Uyghurlardiki ma'arip söyer roh heqqide gep bolghanda, aldi bilen ili wadisidiki 95% Uyghur mekteplirini ma'arip söyer rohqa ige Uyghur ejdadlirining kélechek ewladlargha miras qilip qaldurup ketkenlikini tilgha élishqa toghra kélidu. Eger siz, ghulja shehirige bérip herqandaq bir mektepning namini sorighiningizda, u bir Uyghur bay salghan we yaki kolléktip salghan mektep bolup chiqidu. Mesilen, eyni yillarda ghulja shehiride yashap ötken meripetperwer diniy zat muta'aliye xelpet teripidin sélin'ghan 4-bashlan'ghuch ta'aliye mektipi, 10-bashlan'ghuch jumaxun mektipi, 21-bashlan'ghuch ayxan ana mektipi, 22-bashlan'ghuch yardem mektipi, 19 -bashlan'ghuch murat mektipi, 2-ottura hüseyin beg ümid mektipi, xitay hakimiyiti Uyghur diyarini ishghal qilghandin kéyin Uyghurlardin tartiwélip 3-we 8-ottura xenzu mekteplirige aylanduruwetken exmetjan qasimi namidiki qizlar bilim yurti we ili gimnaziyisi, ghulja sheher kipek yüzi yézisida yashap ötken meripetperwer diniy zat munewwer emin teripidin sélin'ghan képek yüzi arman bashlan'ghuch mektipi we adalet ottura mektipi shundaqla ghulja sheher 13-bashlan'ghuch mektep qatarliq nurghunlighan Uyghur mekteplirini tilgha élishqa toghra kélidu.

Igileshlerge asaslan'ghanda, 1952-yili yéngi qurulghan xitay ma'arip ministirliqi Uyghur diyarining ma'arip ishliri heqqide ömek ewetip tekshürüsh élip barghanda, Uyghurlar medini ‏-ma'arip ishlirining eyni dewrlerde pütün xitay boyichimu eng ilghar sewiyide mangghanliqi, Uyghur yéngi dewr ma'aripining xitay ma'aripidinmu ilghar we aldinqi qatarda bolghanliqini étirap qilghanliqi melum. Bu heqte Uyghur milliy herikitining bayraqdari rabiye qadir xanimning yardemchisi,amérikida qurulghan Uyghur ayalliri komitétining re'isi zubeyde shemshidin xanimni ziyaret qilduq.

2002-Yili ili deryasi zhurnilida élan qilin'ghan melum bir edebiy axbaratta, ili wadisidiki Uyghurlarning ma'arip söyer rohi heqqide toxtalghan péshqedem Uyghur ma'aripchisi toxtaxun nasiri ependining eyni dewrde ghulja sheherlik 7-ottura stalin mektipi qurulghan chaghdiki ehwallarni eslep mundaq dégenliki yézilghan.

"Ghulja shehiride ruslar teripidin bir ottura mektep sélinmaqchi bolghanliqidin xewer tapqan ghulja xelqi qozghilip ketti. Her küni puli barlar pul, puli yoqlar maddiy buyumlarni élip kélip yardem qilip, mektep qorusida yardem qilghuchilarning ayighi üzülmey bir qaynam‏-tashqinliq weziyet shekillen'gen idi. Ésimde qélishiche, shu chaghdiki yardem buyumliri ichide deste-deste chaylarmu bar idi.

Bu programmining tepsilatini yuqiridiki ulinishtin anglighaysiler.