Иранниң ядро мәсилиси америкиниң бешини ағритмақта

2008 - Йили 9 - ийул күни, иранниң намәлум бир чөлидә башқурилидиған бомба синиқи елип бериливатқан көрүнүш.

Бүгүн бирләшкән дөләтләр тәшкилатиға қарашлиқ атом енергийә мәркизидә иранниң ядро мәсилиси музакирә қилинишқа башлиған болуп, мәркәзниң башлиқи юкия амано иранниң ядро пиланини иран ейтқандәк "тинчлиқпәрвәр" дәп қарашқа болмайдиғанлиқини билдүрди. Мәркәз илгири бу һәқтә тәйярлиған доклатидиму иранниң ядро қораллири ясаш үчүн һәрикәт қиливатқан болуши мумкинликини оттуриға қойған иди.

Күзәткүчиләрниң қаришичә, бүгүн б д т атом енергийә мәркизи башлиқи юкия аманониң бу сөзни қилишини мундақчә ейтқанда "иран һәқиқәтән ядро қорали ишләпчиқиришқа урунуватамду яки йоқму?" дәйдиған талаш - тартишларға берилгән бир хатимә дәп қарашқа болиду.

Америка авазиниң хәвәр қилишичә, иранниң диний лидери али һамәйний хәлқара атом енергийә мәркизини тәрәпбазлиқ билән әйибләп, америка башчилиқидики ғәрб дөләтлирини бу мәркәзни тәсири астиға еливелиш билән әйиблиди. Иран һөкүмитиму ядро қорали ясимақчи болғанлиқи һәққидики пикирләрни қәтий рәт қилди.

Әмма иран буни қанчилик рәт қилишидин қәтийнәзәр, униң бирләшкән дөләтләр тәшкилати билән бу мәсилә үстидә һәмкарлишишни рәт қилиши вә сөһбәткә оттуридиғанлиқини бир қобул қилип, бир рәт қилип тутруқсиз һәрикәт қилиши хәлқара җамаәт тәрипидин "иран қәстән мушундақ қилиш арқилиқ вақиттин утмақта" дәп қаралмақта . Һазир бир қисим дөләтләр иранға дәрһал имбаргони арттуруш тәрәпдари болсиму, әмма бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң бәш даимий әзасидин бири болған хитай буни рәт қилип, мәсилини депломатик йол билән һәл қилишни яқлимақта.

Стратегийилик чүшәнчә институтиниң тәтқиқатчиси өзләм пинарниң қаришичә, хитай гәрчә иранға имбарго қоюшта тәмкин болушни ейтип, ишни кәйнигә созуватқан болсиму, әмма күнтәртиптә болуватқан ишлар иранға ембаргониң аллиқачан башлиғанлиқидин дерәк бериду. Мәсилән, русийиниң йеқинда иранға сетип бәрмәкчи болған "с - 300 типлиқ" башқурулидиған бомба батарийилирини "азрақ мәсилә чиқип қалди" дегән баһанә билән тохтитип қоюши буниң бир ипадиси. У һәм бундин кейинки имбарголар үчүнму муһим бир башлиниш.

Тәтқиқатчи өзләм пинарниң қаришичә, русийиниң бундақ қилиши исраилийә баш министири бенямин нетаняхуниң йеқинда москваға елип барған зиярити билән мунасивәтлик болуп, америка башчилиқидики ғәрб дөләтлири узундин бери русийигә бу һәқтә бесим ишлитип кәлгән.

Өткән пәйшәнбә күни хитай билән иранниң ядро пиланини музакирә қилиш үчүн исраилийиниң баш министир муавини мошә яалон башчилиқидики юқири дәриҗилик әмәлдарлардин тәркип тапқан бир һәйәтму бейҗиңға барған иди. Америка ташқи ишлар министири һилларий килинтонму 2 - айниң оттурилирида иранға имбарго җазасини еғирлаштуруш мәсилисидә иранға қошна дөләтләрниң разилиқини елиш үчүн қолтуқ дөләтлиридә зиярәт елип барған. У сәуди әрәбистандики рәсмий зиярити җәрянида сәуди әрәбистандин иранға имбарго мәсилисидә хитайни мақул кәлтүрүшни тәләп қилған иди.

Дуня тинчлиқи үчүн иранниң ядро пиланлири җиддий бир тәһдит дәп қариливатқан мушундақ бир пәйттә, хитайниң пассип турувелиши пүтүн дуняниң диққитини қозғаватқан болуп, көзәткүчиләр бу һәқтә елан қилған мулаһизилиридә хитайниң иранниң тәрәпдари болушини төвәндикидәк үч нуқтиға йиғинчақлимақта.

Биринчиси, хитайниң иран билән болған енергийә тиҗарити болуп, иран хитайни енергийә билән тәминләйдиған 3 - чоң дөләт.

Иккинчиси, хитайниң нефит записи вә нефит бурғилаш техникиси қатарлиқ саһәләр бойичә иранға 100 милярд доллар қиммитидә мәбләғ селиш иш пиланлири бар. Буму кәлгүсидә хитайға зор миқдарда пайда елип келидиған түрләрниң бири.

Үчинчиси, иранниң хитайниң оттура шәрқ билән яхши вә узун муддәтлик достлуқ мунасивәтлирини тәрәққий қилдурушиға һәммидин муһими, америка, японийә вә түркийиниң оттура асиядики тәсирини азайтишиға ярайдиған болуши.

Гәрчә дунядики күзәткүчиләр асасән хитайниң өз мәнпәәтини көзлигәнликидин иранға имбарго қоюшни яқилимайватқанлиқидәк бир нәтиҗидә ортақлашқан болсиму, әмма хитай мәтбуатлирида бу һәқтә чиқиватқан мулаһизиләрдә хитай мутәхәссисләр буниң әксини илгири сүрмәктә. Шинхуа торида елан қилинған мулаһизиләрдә америка һөкүмитиниң бир яндин иранниң ядро мәсилисини көтүрүп чиқип, йәнә бир яндин хитайниң мәсилилирини көтүрүп чиқип, иран билән хитайдин ибарәт икки дөләткә дүшмәнлик қиливатқанлиқи илгири сүрүлгән.

Шинхуа хәвәр тори мулаһизисидә, "америка ташқи ишлар министири һилларий клинтон һазир бир яндин иранниң ядро мәсилисини тилға алса, йәнә бир яндин ирандики өктичи лидерларни вә яшларни қутратмақта, америка бундақ қилиш арқилиқ әмәлийәттә иран һөкүмитини ағдуруп ташлаш үчүн өзигә мәйдан һазирлимақта" дәп баһа бәргән.

Истратегийилик чүшәнчә институтиниң тәтқиқатчиси өзләм пинарниң қаришичә, америка, франсийә, германийә вә исраилийә қатарлиқ дөләтләрниң иранға имбарго қоюш қарари кәскин. Хитай ағзида "сәврчан болуп, мәсилини дипломатийә билән һәл қилиш" керәкликини илгири сүрүватқан болсиму, әмәлийәттә буниңға хитайниң америка билән болған қосақ уруши сәвәб болмақта вә иран һәр даим болғинидәк, хәлқара бесимларға қаримай уран тавлашни давам қилмақта.

Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.