Stéphén xarpér xitaygha bash egmidi

Kanada bash ministiri stifén xarpérning xitay bash ministiri wén jyabaw bilen körüshkendiki körünüshlerdin biri. 2009-Yili 3-dékabir, béyjing.

Xarpérning xitayni ziyaret qilishqa anche aldirap ketmeslikide,ikki dölet otturisidiki nazuk mesile - hüseyin jélil mesilisidin bashqa, xitaydiki iqtisadi güllinishke tetür tanasip halda, uning kishilik hoquq xatirisining barghansiri arqigha chékinishi qatarliqlar asasliq seweb bolghan. Kanada bash ministirining bu qétimqi xitay ziyariti jeryanida, ikki dölet edliye, sayahetchilik we sodigha oxshash sahelerde bezi kélishimlerni imzalighan bolsimu, emma xitay metbu'atliri stéphén xarpérning xitay siyasitini qisqisi, bu atalmish kéchikken ziyaretni tenqid qilish, eyiblesh pozitsiyiside boldi.

Kanada metbu'atliri bolsa, xarpérning bu qétimqi sepiri jeryanida, uning erkinlik we démokratiyidin ibaret kanadaning qimmet qarishida ching turghanliqi, kishilik hoquq mesilisini dadilliq bilen otturigha qoyup, kommunist mustebit hakimiyitige bash egmigenliki,qisqisi bu ziyaretning muweppeqiyetlik bolghanliqini mu'eyyenleshtürdi.

Béyjingda xitay rehberliri bilen körüshkende, kishilik hoquq mesililirini ashkara otturigha qoyghan stéphén xarpér shangxeyde, kanada xitay soda jem'iyitining yighinida söz qilghanda, iqtisadi hemkarliq bilen kishilik hoquqni ilgiri sürüshning bir - birige zit emeslikini, kanadaning xitayning kishilik hoquq islahatigha dawamliq yardem béridighanliqini eskertip " kanada xitay bilen bolghan kelgüsi munasiwetliride, erkinlik we kishilik hoquq mesililirini dawamliq tilgha alidu. Biz öz ‏ - ara menpe'et yetküzidighan iqtisadi shérikchilik munasiwiti üstide izden'gimizge oxshash, xitayning kishilik hoquq islahatidiki küchlük qollighuchisi we shériki bolushni arzu qilimiz " dédi.

Harpér yene, kanadaning xitaygha kishilik hoquqni yaxshilash jehetlerde yardem bérishtin bashqa, yene bezi jehetlerde xitayning kanadagha éhtiyaji barliqini tilgha élip " xitay muqim énérgiye bilen teminleshke éhtiyaji bar. Kanada bolsa,ghayet zor tebi'iy bayliq menbesige ige dölet. Biz xitayni herxil énirgiye bilen teminliyeleymiz " dédi.

Kanada metbu'atlirida eng köp munazire qilin'ghan noxta bolsa, xitay bash ministiri wén jyabawning ammiwiy diplomatik sorunda harpérning bu ziyaretni bekla kéchiktürgenliki heqqidiki daritmiliq tenqidi sözliri idi. Xitayning dölet bashqurushidiki metbu'atliri buni wén jyabaw harpérning edipini berdi, dep xewer qildi. Kanada metbu'atliri wén jyabawning diplomatik exlaqtin chetnigenlikini otturigha qoyup, kishilik hoquqni éghir depsende qiliwatqan,diniy erkinlikni boghuwatqan we öz xelqini özi qanliq basturuwatqan xitaygha oxshash diktator döletning kanadadek démokratik bir döletke ders bérish heqqining yoqluqini tekitlidi.

Kanadadiki nopuzluq gézitlerning biri bolghan "yer shari pochtisi géziti " de élan qilin'ghan "xarpér kishilik hoquqni dawamliq tekitleydighanliqi heqqide wede berdi" namliq maqalide, ikki dölet bash ministirlirining 5 yildin kéyinki tunji qétimliq körüshüshide, xitay bash ministiri wén jyawbawning tenqidige jawaben xarpérning ikki dölet munasiwitini kücheytishni arzu qilidighanliqini tekitlesh bilen birge, kanadaning kishilik hoquq prinsiplirida dawamliq ching turidighanliqi we démokratiyelishish mesiliside xitaygha dawamliq bésim ishlitidighanliqi qatarliqlarni eskertkenlikini yazghan bolsa, mezkur gézitte obzorchi norman spektor teripidin yézilghan "xarpér bash egmidi" namliq yene bir maqalide, "wén jyabawning bu sözlirige qarita xarpér ependi, biz xitaydiki kishilik hoquq mesilisining yaxshilinishini kütken bu 60 yil bekla uzun idi, tibet rohani dahisi dalay lama sürgün qilin'ghan 50 yil téximu uzun waqit idi shundaqla tyen'enmén weqesi qanliq basturulghandin kéyin, xitay rehberlirining 20 yillap süküt qilip turushi téximu uzun waqit idi, dep jawab bergen bolsa bolatti, taza jayida bolatti dep yazdi.

"Kalgari elchisi" namliq gézittidiki "xitayning yüzi qizirishi kérek idi" namliq maqalide, xitay hökümiti uzundin béri muqimliqni bahane qilip,kishilik hoquqni depsende qilmaqta, puqralarning diniy étiqad erkinlikini boghmaqta, öz xelqige qarita qattiq basturushlarni élip barmaqta. Eger xitay bu herketlirini toxtatmisa, kanada eng yaxshisi, xitaydin uzaq turghini yaxshi diyilgen.

"Döletlik pochta" gézitide élan qilin'ghan "wén jyabawning néme oyda bolushi bilen kimning kari" namliq maqalide wén jyabawning diplomatik edep - qa'idilerge xilap halda, xarpérni osal ehwalgha chüshürüsh meqsitide bu ziyaretning bekla kéchikkenlikini etey otturigha qoyushi bilenla, bizning bash ministirning yüzi tökülemdu? wén ependining telwiliki uning özining ishi, bu bizning mesilimiz emes. Xitay pütün hoquq bir partiyige merkezleshken zorawan dölet. Diniy étiqad sewebidin öz puqralirini söwét ittipaqi sheklidiki jaza lagirlirigha tashlawatqan bundaq bir döletning bash ministiri diplomatik sorunlarda bizning yüzimizni chüshürdimu ‏ - yoq dégenni munazire qilip olturushqa peqetla erzimeydu dep yazdi.

Mezkur gézittiki "kanadaning bashqilarning terbiyisige éhtiyaji yoq" namliq mexsus wén jyabawgha qaritip yézilghan xette:

-- Hörmetlik wén jyabaw ependi, siz qachan kanadadiki jasusliringizni qayturup kétisiz ? biz bu jasusliringiz sewebidin her ayda nechche on milyard dollardin ayrilip qéliwatimiz, déyildi.

"Pul - mu'amile waqti" gézitide gé'off dyér teripidin yézilghan maqalide bolsa, stéphén xarpér gherb döletliri ichide xitayning kishilik hoquq xatirisini eng köp tenqid qilghan dölet rehberlirining biri ikenliki, pul we soda üchün kishilik hoquqni qurban qilmaydighanliqini jakarlighan xarpérning béyjing olimpik musabiqisining échilish murasimigha ayaq basmighanliqi we dalay lamani parlaméntta yoqiri derijide qarshi alghanliqi we uning kishilik hoquqni qoghdashni kanada diplomatiyisining eng mohim terkipi qismigha aylandurghanliqi, yézildi.

"Yershari pochtisi" gézitidiki bir tekshürüsh netijisige qarighanda, 62% kanadaliq stéphén xarpérning xitaygha qarita ashkara kishilik hoquq diplomatiyisi yürgüzüshini qollighan. "Döletlik po'eta" gézitining tekshürüshige qarighanda, kanada soda sahesidiki zatlarning 69 % i sétéphén xarpérning ashkara shekildiki kishilik hoquq diplomatiyisi xitay xelqighe téximu paydiliq dep qarighan.