Шветсийидә - 1935йили нәшр қилинған уйғурларға алақидар китаб - карван

“карван” намлиқ бу китаб - 1935йили стокһолимдики “п.А нөрстед вә сөнер” нәшрияти тәрипидин нәшр қилинған болуп, китабта апторниң - 1928йили - 8 - айниң - 8күнидин - 1933йили - 11айниң - 6күнигичә болған 5 йил давамида уйғур елида көргән - билгәнлири вә өз бешидин кәчүргән кәчүрмишлири баян қилинған.
Ихтиярий мухбиримиз ялқун
2013.01.04
shiwetsiye-uyghur-karvan-kitab-305.png 1935 - Йили стокһолимда уйғурларға аит нәшир қилинған “карван” дегән китабниң муқависи
RFA/Yalqun


Аптор нилис амболт шветсийилик даңлиқ екиспидийичи свен һединниң шагиртлириниң бири болуп, у севен һединниң екиспидийә өмикиниң тәркипидә уйғур елиниң һәрқайси җайлирида, болупму җәнубида һәрхил тәкшүрүш вә хәритә сизиш ишлири билән шуғулланған. Аптор шиветсийидә тонулмиған, натунуш шәхис болсиму, әмма уйғур елидики екиспидийиси һәққидә йезилған “карван” намлиқ бу китаби нәшр қилинғандин кейин, шветсийидә бәлгилик тәсиргә игә болған.

Мәзкур китабниң ичидики бир рәсим
Мәзкур китабниң ичидики бир рәсим

“карван” намлиқ бу китаб җәми 31 баб, 212 бәт болуп, апторниң күндилик хатирси вә әслимиси асасида йезилған.Китабтики мәлуматларға асасланғанда, гәрчә апторни севен һедин екиспидийә өмикигә тәклип қилған болсиму, әмма у уйғур елиға кәлгәндин кейин севен һединниң орунлаштуруши билән айрим өмәк тәшкилләп, үрүмчидин хотәнгичә болған җайларни бесип өткән. Апторниң дәсләпки сәпәр ленийиси үрүмчи, турпан корлиларни бесип үтүп,чәрчәнгә бериш болсиму, әмма җин шурен һакмийити йол қоймиғанлиқи үчүн қарашәһәр, кучар вә ақсу арқилиқ тәклимаканни кесип өтүп хотәнгә кәлгән вә у йәрдин чәрчәнгә барған. Бу мәзгил дәл уйғур елиниң һәммә йеридә җин шурин һакимийитигә қарши инқилаб қозғалған вә ма җуңйиң башчилиқидики туңган қошунлири уйғур елиниң һәммә йәрлиридә қалаймиқанчилиқ пәйда қиливатқан йиллар иди. Улар чәрчәндә уйғурларниң яхши күтүвелишиға муйәссәр болған болсиму, әмма ма фугуән башчилиқидики туңган қушунлириниң паракәндичиликигә учриған. Улар чәрчәндин нийигә кәлгәндә хотәндә қурулған “хотән ислам җумһурийти”ниң әскәрлиригә юлуққан. Улар нийә,керийә вә черийиләрдә хотән қошунлириниң сорақлирини қобул қилғандин кейн хотәнгә кәлгән. Хотәндә хотән һөкүмитиниң министирлириниң күтүвелишиға ериишп, хотән һөкүмитиниң рәиси муһәммәд нияз әләм ахунум вә баш әмир муһәммәд имин буғраларниң һозурида һөрмәткә сазавәр болған. Әмир муһәммәд имин буғра мундақ дегән “кона һакимийәт астида җанабиңизға чоң наһәқчиликләр вә қийинчилиқлар болди. Болупму кейинки йилларда сизниң вәтәндишиңиз геолог доктор ерик норин әпәнди вә аврел стейин әпәндиләрниң илмий әмгәклиригә көп қийинчилиқлар болған иди. Биз хотән ислам җумһурийитигә вакалитән силәрниң илмий әмгәклириңларға йеқиндин ярдәмдә болушни қарар қилдуқ.” көрүшүштин кейин хотән қошунлири параттин өтүп ғәлибә тәнтәнисини көрсәткән. Аптор бу күрүнүшләрни тәсвирләп мундақ язиду: “улар бизниң шәрипимизгә һәрбий парт орунлаштурди. Мән шветсийиниң лун ониверситетики бир оқуғучилиқтин хотәнниң әң алий орниға чиқип һәрбийләрниң паратини қобул қилдим. Мән һәмраһлирим билән паратқа пүтүн зеһним билән диққәт қилдим. Әң ахирида хилланған қисимлар кәлди. Улар илмәк бурунлуқ, пичақтәк өткүр көзлүк, яхши тәрбийиләнгән овчилардәк йигитләр болуп, уларниң җараңлиқ марш садалири ичидә һөрмәт салимимни билдүрдүм.”

Бу китабни оқуған бир уйғур аял китаб һәққидики тәсиратини сөзләп бәрди.

Китабта йәнә, далай қорған, қуруқтағ, қуруғ дәря, қум дәря, көнчибулақ. Қарақошун, қараңғутағ, улуғдаван дегәндәк нурғун йәр намлири учрайду. Китабниң мәзмунини бейтиш үчүн аптор өзи тартқан уйғурларниң бир қисим портерет рәсимлириниму киргүзгән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.