Уйғурлар өз тили вә маарипини йүксәлдүрүштә қайси хил һәқ-һоқуқлиридин мәһрум қалмақта?

Әмма қош тил маарип сияситиниң һәр қайси миллий аптономийилик җайларда йүргүзүлүшидә пәрқләр бар. Болупму, уйғур елидә аталмиш қош тил маарипи әмәлийәттә хитай тилида оқутушни асас қилған бир тиллиқ маарипқа айлинип қеливатқан болуп, бу дейиливатқан қош тил маарип қанунийитигә хилап болупла қалмай йәнә, өз нөвитидә хитайниң миллий территорийилик аптономийә қануниға шундақла уйғур аптоном райониниң тил йезиқ хизмити низамиғиму хилап, ундақта уйғурлар өз тили вә маарипини раваҗландурушта, тил, йезиқини қоллиништа қайси хил һоқуқларға игә, буниң қайсилири иҗра қилинди? уйғурлар йәнә қайси хил һоқуқлиридин мәһрум қалмақта?

Хитай радио тори уйғурчә ториниң 9-июлдики хәвиридин мәлум болушичә, хитай маарип тармақлириниң дөләтниң дәрслик ислаһати тәлипигә асасән, миллий районлардики һәр дәриҗилик һөкүмәт вә маарип тармақлири, йәрлик алаһидиликкә игә йезиқтики дәрсликләрни ишләшкә толуқ капаләтлик қилидиған болуп, буниң үчүн җайлар актип шараит яритип ана тилда дәрс өтилидиған миллий башланғуч вә оттура мәктәпләрдә тәдриҗий һалда башланғуч мәктәп 1-йиллиқтин башлап хәнзу тили дәрси тәсис қилидикән, амминиң арзусиға асасән хәнзу тилида дәрс өтидиған миллий оттура, башланғуч мәктәпләрдә миллий тил-йезиқ дәрси тәсис қилип һәр милләт оқуғучилириниң бир мәктәптә илим елишини тәшәббус қилидикән.

Уйғур елидә йолға қоюлуватқан қош тил маарипиниң әмәлий әһвалиға қарисақ, нурғун мәсилиләрниң мәвҗутлуқини, һәтта хитай һөкүмити өзи түзгән қанунлириға хилаплиқ әһваллириниң еғирлиқини көрәләймиз, йәни уйғур елидики қош тил маарипниң көлими бойичә қариғанда, хитай һөкүмити аз санлиқ милләт балилирини һөкүмран орундики тилда оқушқа мәҗбурлаш хаһишини алған сиясәтләр йүргүзүп, аз санлиқ милләт мәктәплиридә ана тилда оқу ‏-оқутуш елип бериш имканийитини тәдриҗий кемәйтип, йәрлик милләтләр өзиниң тилидики маариптин мәһрум қалмақта вә буниң нәтиҗисидә ана тилниң орнини пүтүнләй һөкүмран тил игиләшкә башлиғанлиқи мәлум.

Әмма, хитай түзгән шинҗаң уйғур аптоном райониниң тил-йезиқ хизмити низаминиң 2-маддисидиму “тил-йезиқ хизмитидә милләтләрниң тили баравәр болуш принсипида чиң туруп, милләтләрниң өз тил-йезиқини қоллиниш вә раваҗландуруш әркинликини капаләтләндүрүш, милләтләрниң тил-йезиқини өз ‏-ара өгинишини тәшәббус қилип вә риғбәтләндүрүп, тил йезиқни аптоном районимизниң ислаһат, ечиветиш, ишлири вә сиясий, иқтисадий, мәдәнийәт ишлириниң омумйүзлүк тәрәққияти үчүн техиму яхши хизмәт қилдуруш, милләтләрниң иттипақлиқи, тәрәққияти вә ортақ гүллинишини илгири сүрүш шәрт” дәп бәлгиләнгән.

Бу низаминиң йәнә 3-баб 18-маддисида, аз санлиқ милләт тил йезиқида дәрс өтидиған оттура, башланғуч мәктәпләр өз миллитиниң тил, йезиқи һәққидики асасий маарипни күчәйтиш билән бир вақитта, башланғуч мәктәпниң 3-йиллиқтин башлап хәнзу тили дәрси тәсис қилип, хәнзу тили оқутушини обдан йолға қоюп, аз санлиқ милләт оқуғучилирини толуқ оттура мәктәпни пүттүргәндә тәдриҗий һалда өз миллитиниң тилини, хәнзу тилиниму пишшиқ билидиған қилиши керәк.....” дәп бәлгиләнгән.

Хитайниң миллий территорийилик аптономийә қануниму, уйғурларниң өз ана тилини ишлитиш вә тәрәққий қилдурушниң қануний қоғдилиши шәрт қилинған йүксәк һоқуқлири барлиқини көрситип туриду.

Бирләшкән дөләтләр тәшкилати маарип һоқуқи саһәсидики мутәхәссисләрдин катарина томасевискиниң йәрлик милләтләр тилиниң йоқап кетиши һәққидики илмий мақалисидә дәйдуки “бундақ ана тил кемәйтилгән мәктәп тәрбийисини бешидин кәчүргән милләтләрдә, ана тилни тәрк етиш бәдилигә һөкүмран тилни өгиниш тәдриҗий, ата анилар билән әвладлар оттурисидики мәдәнийәт алмишишини бузғунчилиққа учритип, әвладлар тил вә мәдәнийәт җәһәттә һөкүмран орундики милләткә айлинип кетиду, бу кейинчә йәрлик тилниң йоқап кетишини кәлтүрүп чиқириду.”

Шундақла, бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң 1948-йили мақуллиған “ирқи қирғинчилиқ җинайитиниң алдини елиш вә уни җазалаш тоғрисидики келишим” ниң мәзмуниға асасланғандиму һөкүмәтләрниң юқириқидәк еғир ақивәтләрниң келип чиқидиғанлиқини билип туруп, йәрлик милләт балилирини һөкүмран тилида оқушқа мәҗбурлайдиған сиясәтләрни йолға қоюшни бир хил ирқий қирғинчилиқ, хәлқаралиқ җинайәт яки инсанийәткә қилинған җинайәт дәп қарашқа болидиғанлиқи илгири сүрүлгән.

Ундақта, хитай һөкүмитиниң йолға қоюватқан қош тиллиқ маарип сиясити уйғурларни өз ана тил, йезиқини ишлитиш җәһәттики қайси хил һәқ-һоқуқлиридин мәһрум қилмақта? хитай һөкүмәт даирилириниң сиясәт арқилиқ уйғурларниң тил -йезиқ вә маарип һоқуқиға дәхли-тәрз қилиши хитайниң асасий қануни һәмдә хәлқаралиқ қанунларда немидин дерәк бериду?

Бу һәқтә дуня уйғур қурултийиниң сабиқ муавин рәиси мәмәт тохти әпәнди билән сөһбәт елип бардуқ.

Мәмәт тохти әпәнди зияритимиз ахирида бир милләтниң, болупму миллий территорийилик аптономийә һоқуқиға игә милләтләрниң өз тилини ишлитиш вә уни йүксәлдүрүш һоқуқи һөкүмәт қанунида бәлгиләнгән туруқлуқ йәнә шу һөкүмәтниң сиясәтлири арқилиқ бу һоқуқларниң капаләтлинишигә тосқунлуқ қилиши яки дәпсәндә қилиши, қануний җавабкарлиққа тартилидиған җинайәт дәп көрсәтти вә йәнә буниң җинайәт сүпитидә оттуриға чиқип җавабкарлиққа тартилишиниң, әлвәттә шу қануний һоқуқни йүргүзгүчи уйғурларниң өз һәқ-һоқуқлирини тонуп, бу һәқлири үчүн күрәш қилишини шәрт қилиду” дәп әскәртти.

Юқиридики аваз улинишидин мухбиримизниң дуня уйғур қурултийиниң сабиқ муавин рәиси мәмәт тохти әпәнди билән елип барған сөһбитиниң тәпсилатини аңлиғайсиз.