Копенһаген килимат йиғинидин күтүливатқан үмидләр

2009 - Йили 3 - декабир тартилған бу сүрәт, хитайниң вухән шәһиридики ис - түтәкләр басқан шәһәр мәнзириси.

Бу намайишчилар дуняниң һәрқайси җайлиридин кәлгән муһит асраш тәшкилатлири вә униң әзалиридин тәркип тапқан болуп, намайишчилар бу қетимқи йиғинда һәқиқи әмәлийлишидиған, қанун арқилиқ иҗра қилинидиған бир қарарниң қобул қилинишини тәләп қилған. Улар „тәбиий муһит мәсилиси бу йиғинға қатнишалмайду, лекин у инсанларниң кәлгүсидин учур берип туриватиду. Сиясәтчиләр инсанларниң келәчәк һаяти билән ойнашмаслиқи керәк" дейишкән.

" 'Ғәрбниң газини шәрққә йөткәш' дегәнлик -- шәрқий түркистанниң муһитини вәйран қилиш вә тәбиий байлиқлирини йәниму көп булап - талаш бәдилигә, хитайниң иқтисадини давамлиқ илгири сүрүш, дегәндин башқа нәрсә әмәс."

Б д т муһит асраш комитети копенһаген килимат йиғинида, 2010 - йилидин 2012 - йилиғичә 100 милярд йевро муһит асраш мәблиғи һазирлап, тәрәққи қиливатқан әлләрниң муһит мәсилисигә ярдәм қилишни вә уларни илғар техникилар билән тәминләшни тәшәббус қилған. явропа бирлики бу җәһәттә тәшәббускар вә һәйдәкчи орунда туруп, явропа иттипақиға әза дөләтләрниң дәрһал 73 милярд йевро чиқиридиғанлиқини билдүргән. Лекин хитай тәрәп зади қанчилик мәбләғ аҗритидиғанлиқи һәққидә һазирға қәдәр ениқ мәлумат бәрмигән. 77 Дөләт вәкиллири иштирак қиливатқан копенһаген килимат йиғинида чиқидиған қарарға дуняниң диққити тикилмәктә.

Д у қ рәис рабийә қадир ханим болса ғәрб әллиридики зиярәтлири җәрянида, дуняда муһит мәсилисигә охшашла наһайити җиддий көңүл бөлүшкә тегишлик йәнә бир муһим мәсилиниң  барлиқини, у болсиму; милләт сүпитидә йоқитиливатқан уйғурлар вә шәрқий түркистан мәсилиси икәнликини тәкитлимәктә.
 
Хитай тәрәп, 12 - айниң 8 - күни копенһаген килимат йиғинида, хитайдики муһит булғиниш мәсилисини "ғәрбниң газини шәрққә йөткәш" арқилиқ һәл қилидиғанлиқини җакарлиған иди.

Уйғур сиясий анализчилири вә зиялийлири "бу дегәнлик -- шәрқий түркистанниң муһитини вәйран қилиш вә тәбиий байлиқлирини йәниму көп булап - талаш бәдилигә, хитайниң иқтисадини давамлиқ илгири сүрүш, дегәндин башқа нәрсә әмәс" дәп  наразилиқлирини билдүрүшмәктә.

Д у қ баш катипи долқун әйса әпәндим болса, хитайниң копенһаген килимат йиғинидики бу бир җүмлә сөзиниң мәнисини ғәрб әллири кишилириниң  уйғурларға охшаш чүшинәлмәйдиғанлиқини тилға алди. У сөзидә, хитайниң түп ғәризиниң бу йиғинда "шәрқий түркистанни давамлиқ булашни қанунлаштуруш вә шәрқий түркистанни қурбан қилип, өзини сәмритиш мәқситигә йетиштин ибарәт икәнлики"ни тәкитлиди.

Копенһаген килимат йиғини мунасивети билән, һазир пүтүн дуня миқясида 4 миң хилдин артуқ паалийәт давам қиливатқан болуп, паалийәтчиләр һәр қайси дөләт рәһбәрлиригә „һаятимизни сиясий қимарға дәсми қилмаңлар" дәп мураҗиәтләр қилишмақта. Әмма муһит мәсилиси дуня бойичә әң начар болған, болупму, уйғур елиниң тәбиий муһитини еғир дәриҗидә вәйран қилиш бәдилигә қәд көтәргән хитайниң зади қанчилик мәсулийәтни үстигә алидиғанлиқи ениқ әмәс.

Хитай һөкүметиниң "ғәрпниң газини шәрққә йөткәш" арқилиқ муһит мәсилисини һәл қилиш шуари уйғурларни техиму әндишигә салмақта.

Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.