Mutexessisler: b d t xewpsizlik kéngishining kazafiyni xelq'ara sot mehkimisige tapshurushi diktatorlargha bérilgen chong signal

Amérika, en'gliye, gérmaniye qatarliq döletler kazafiyning derhal texttin chüshüshini ashkara telep qilishqa bashlighan. B d t xewpsizlik kéngishining ötken hepte axiridiki liwiyige émbargo qoyush qarari bu jehettiki muhim tedbirlerning biri bolup hésablinidu. Xewpsizlik kéngishi yene kazafiyni xelq'ara jinayi ishlar sot mehkimisige tapshurushni qarar qilghan. Mutexessisler, bu, diktatorlargha bérilgen chong signal, dep körsetmekte.

B d t xewpsizlik kéngishige eza 15 dölet ötken heptining axiri birdek qarar maqullap, liwiyining kazafiy hakimiyitige qoral -yaraq imbargosi, kazafiy we uning yéqinlirigha sayahet cheklimisi qoyushni we shundaqla kazafiy jemetining chet'el bankiliridiki mal-mülkini tonglitishni qarar qilghan idi. Lékin, kazafiy we uning terepdarlirigha qaritilghan émbargo buning bilen cheklinip qalmidi. Yawropa ittipaqi düshenbe küni kazafiygha we hakimiyitige qarshi öz aldigha émbargo qoyghanliqini élan qilip, xewpsizlik kéngishining bu jehettiki émbargosini küchlendürdi. Yawropa ittipaqining émbargo qarari qoral-yaraq sétishni men'i qilish, kazafiy we yéqinlirigha wiza cheklimisi qoyush qatarliq türlük cheklesh tedbirlirini öz ichige alghan. Amérika bashchiliqidiki gherb ellirining nöwettiki pozitsiyisi kazafiyning hoquqni derhal tapshurushini telep qilish.

Amérika dölet ishlar ministiri klinton xanim düshenbe küni b d t kishilik hoquq kéngishining jenwediki yighinida söz qilip, amérikining bu mesilidiki meydanini ashkara otturigha qoydi.  U: “Polkownik kazafiy we uning etrapidikiler öz qilmishining jawabkarliqni üstige élishi shert. Ular xelq'ara mejburiyet we ortaq qa'ide‏ -nizamgha xilapliq qildi. Ular öz herikiti arqiliq hakimiyet sorashtiki qanuni asasini yoqatti. Liwiye xelqi kazafiyning kéchikmey, zorluq küch qollanmay, derhal texttin chüshüshi kéreklikini éniq otturigha qoydi. Xelq'ara jama'etchilik birdek halda shu signalni berdi. Xelq'ara uniwérsal hoquqqa qilin'ghan bu buzghunchiliq qobul qilinmaydu we buninggha süküt qilinmaydu” dep körsetti. Bu amérika hökümitining tunji qétim xelq'ara sehnide igilik hoquqluq bir döletning rehbirining hoquqni tapshurushi kéreklikini ashkara otturigha qoyushidur.

Lékin, b d t xewpsizlik kéngishi 25-chésladiki yighinda émbargo qararini maqullash bilen cheklinipla qalmay yene, kazafiyning teqdirige munasiwetlik yene bir muhim qararni maqullighan idi. Xewpsizlik kéngishi bu qararida xelq'ara jinayi ishlar sot mehkimisini délo turghuzup, kazafiyning liwiyidiki öktichi küchlerning naraziliq herikitini wehshiylik bilen basturghanliqini tekshürüsh, uning insaniyetke qarshi turush jinayiti sadir qilghan-qilmighanliqini sürüshtürüshke buyrughan. Mezkur qarar xewpsizlik kéngishidiki 5 da'imiy eza döletni öz ichige alghan 15 eza döletning birdek qoshulushi bilen maqullan'ghan bolup, bu b d t tarixida 2‏-qétim igilik hoquqluq bir dölet rehbirining “Insaniyetke qarshi turush jinayiti” sadir qilghan‏-qilmighanliqini sürüshtürüsh telep qilinip, xelq'ara sot mehkimisige yollinishidur. Xewpsizlik kéngishi 1‏-qétim 2005‏-yili sudan prézidénti el beshirning darfurda “Insaniyetke qarshi turush jinayiti” sadir qilghan-qilmighanliqini tekshürüshni telep qilip, xelq'ara jinayi ishlar sot mehkimisini délo turghuzushini buyrughan idi.

Bezi analizchilar xewplik kéngishining qarari xelq'ara munasiwetlerdiki yéngi bir dewrning bashlinishi ikenlikini eskertip, buning öz xelqini shepqetsiz wasitiler bilen basturup kéliwatqan diktatorlargha bérilgen bir signal ikenlikini ilgiri sürmekte. Analizchilarning ilgiri sürüshiche, xitayning mezkur qarar layihisini qollap awaz bergenliki diqqet qilishqa erziydighan nuqtilarning biridur. Amérikida yashaydighan xitay weziyet analizchisi jang wéygo ependi, xitayning mezkur qarar layihisini könglide qollashni xalimaydighanliqini, lékin uning qarar layihisini qollimasliqqa amalsiz ikenlikini bildürdi.

 U mundaq deydu: “Eger junggoning tosqunluqi bolmighan bolsa, xewpsizlik kéngishining qarari téximu baldur maqullan'ghan, qollinidighan herikiti téximu keskin bolghan bolatti. Junggo bu qararni amalsiz qollashqa mejbur boldi. Esli uning rayi bilen bolsa u, bu qararni qollimighan, kazafiyni qoghdighan bolatti. Junggoning hökümet terep metbu'atlirigha qarisingiz, kazafiyning teripini tutqandek xewerler berdi. Pütün dunya kazafiyning zorawanliqini tenqid qiliwatsa, junggo metbu'atliri uni qollighandek pozitsiyide turdi. Namayishchilarni topilangchilar, dep atidi. Uning esli mahiyitidin éytqanda, uning bu qararni qollighusi yoq. Lékin, kazafiy dégen bu adem pütün dunyaning neziridin chüshti. Pütün dunya xelqining ghezep-nepritige qaldi. Bu ehwalda, junggo yene kazafiy bilen bir meydanda tursa, uning özi pütün dunyaning ghezep-nepritige uchraytti. Shunga bu qararni qollashqa mejbur boldi.”

Xewpsizlik kéngishining amérika, rusiye, en'gliye, fransiye we xitay qatarliq 5 da'imiy ezasining ichide peqet fransiye bilen en'giliyila xelq'ara jinayi ishlar sot mehkimisige eza idi. Amérika, rusiye we xitay xelq'ara sot mehkimisige eza bolmisimu, lékin ular bu qétim birdek xelq'ara sotning kazafiy üstidin délo turghuzushini qollighan. Ottura sherqtiki tunista partlap, misir, yemen, behreyin, liwiye qatarliq ellerge tutashqan “Yasimen inqilabi” ning xitaygha kéngiyish éhtimalliqining bar-yoqluqi nöwettiki xelq'ara közetküchiler qiziqidighan mesile bolup qalghan idi. Ottura sherqtiki xelq inqilabi xitay öktichilirige ilham bérip, bezi xitay tor betliride “Yasimen inqilabi” élip bérish toghrisidiki chaqiriqlar otturigha qoyulghan.

Lékin, xitay hökümiti öktichilerni nezerbend qilish, puqralarning bir yerge toplinishini cheklesh, bixeterlik küchlirini köpeytish, tor betlirini nazaret qilishni kücheytish qatarliq tedbirlerni qollinip, “Yasimen inqilabi”ning xitaygha kéngiyishining aldini élishqa tirishqan. Amérikidiki weziyet analizchisi jang wéygo ependi, xitayda “Yasimen inqilabi” we yaki qandaqtur bir ammiwi inqilab yüz bérish éhtimalliqining tamamen mewjutluqi, lékin inqilabning qachan, qeyerde we qandaq otturigha chiqidighanliqigha bir néme démekning qiyinliqini bildürdi. Lékin u, xitayda xelq inqilabi partlisa, inqilabning muweppeqiyetlik bolush -bolmasliqida herbiylerning pozitsiyisi hel qilghuch rol oynaydighanliqini we shundaqla herbiylerning xelqni basturush buyruqi bérilse, 1989-yildikidek qet'iy ijra qilish éhtimalliqi azliqini eskertti.

U: “Burun déng shyawpingdek heriket we buyruqni birlikke keltürüp, qoshunni seperwer qilalaydighan küchlük adem bar idi. Lékin, hazir 1989-yildikidek weqe yüz berse, shübhisizki, weqeni qan'gha boyashni teshebbus qilidighanlar chiqidu. Weqeni basturup, özlirining ornini saqlap qalghusi bolsa, basturmaqchi bolidu. Bu mumkinchiliki bolghan bir éhtimalliqtur. Lékin, hazir déng shawpingdek pikirni birlikke keltüreleydighan undaq küchlük adem yoq. Shundaq iken, pikir jehettiki ixtilap burunqidin chong bolidu. Shunga men ishinimenki, 1989-yili 38-korpusning qomandani chiqip, qoral ishlitishke qarshi chiqqan idi. Buningdin kéyin yüz béridighan weqelerde merkizi herbiy ishlar komitéti basturushni buyrusa, basturushni ret qilidighan 38-korpus qomandanidek herbiyler téximu köp chiqidighanliqigha ishinimen” dep körsetti.

Analizchilar, xitayning liwiye mesiliside bir -birige zit ikki xil siyaset yürgüzüwatqanliqini eskertip, tashqirida b d t xewpsizlik kéngishining kazafiyni xelq'ara sot mehkimisige tapshurush toghrisidiki qararini qollisa, ichki qisimda öktichilerni basturuwatqanliqini ilgiri sürmekte. Ularning qarishiche, xitayning 2009‏-yili“5 -Iyul weqesi” de Uyghurlarni qirghin qilishi, 2008‏-yili 3‏-ayda tibetlerni basturushi we shundaqla 1989‏-yili tyen'enmin herikitide oqughuchilarni qirghin qilishi bilen, kazafiyning uninggha qarshi chiqqan xelqni basturushi arisida parallélliq bar. Kazafiy özining bir qétimliq téléwiziye nutqida xitayning 1989‏-yili tyen'enmin herikitini basturup, muqimliqni saqlighanliqini, özining xitaygha oxshashla muqimliqni saqlash üchün isyanni basturuwatqanliqini ilgiri sürgen. Jang wéigoning ilgiri sürüshiche, kazafiyning “Tyen'enmin weqesi”ni tilgha élishi mezkur weqeni nurghun kishilerning ésige sélip, xitayning qandaq dölet ikenlikige qarita yéngi so'allarni peyda qilghan.

U mundaq deydu: “Nahayiti qiziqarliq yéri, kazafiy 1989‏-yili yüz bergen tyen'enmin weqesini misalgha aldi. Buning bilen liwiye weziyitige diqqet qiliwatqan pütün dunyaning ésige buningdin 22 yil burun yüz bergen tyen'enmin weqesini saldi. Kishilerde junggodin ibaret bu hakimiyetning xaraktéri zadi qandaq hakimiyet, dégen oyni tekrar peyda qildi. Uning nöwettiki memliket ichide yasimen herikitige qatnashqan öktichi zatlarni, adettiki awam xelqni basturushni jiddiyleshtürüshi diqqet qozghidi. Bu nuqtida junggo kompartiyisining zorawanliqi, bir partiyilik istibdat tüzümi, siyasiy jehettiki yuqiri bésimi pütün dunya diqqet qilidighan mesilige aylandi.”

Amérika dölet ishlar ministiri klinton xanim düshenbe küni b d t kishilik hoquq kéngishining yighinida yene, liwiye hökümitining öz xelqige qaratqan wehshiyane basturush herikitini toxtitish yolida “Herqandaq chare-tedbirni qollinishtin yanmaydighanliqi”ni bildürgen. Közetküchiler, klinton xanimning bu sözi kazafiy hakimiyitige qarshi herbiy heriket qollinish éhtimalliqining yoq emeslikidin dérek béridighanliqini eskertmekte.