Xitay otturigha qoyghan ma'arip adilliqi nede?

Emeliyette yéqinqi 10 yilda Uyghur élide az sanliq milletlerge qarita élip bériwatqan qosh til ma'aripini asas qilghan mejburiyet ma'aripi siyasiti, milliy mektep we milliy oqutquchilarning qisqartilishi, dersliklerning pütünley xitaychilashturulushi seweblik oqughuchilarning netijisining pewqul'adde töwenlep kétishi, yézilar bilen sheherlerdiki xitay mektepliri bilen az sanliq millet mekteplirining süpet perqining zoriyip kétishi, yenimu köp balilarning namratliqtin oqushsiz qélishidek selbiy netijilerni meydan'gha chiqardi, Uyghur ziyaliylar bu jiddiy mesililerni xitay hökümitining Uyghur éli ma'aripida naheq siyaset qolliniwatqanliqining ispati dep körsitidu.

Xitayning 18-qurultay doklatini qayta waraqlaydighan bolsaq, “Adilliq” dégen söz eng köp uchraydu. Hetta xitay kompartiyisi ma'arip siyasitini sherhligendimu bu sözni ishlitip “Junggo ma'arip adilliqini yolgha qoyup uni döletning asasiy ma'arip siyasiti qilip ma'arip adilliqni ilgiri sürüsh bilen teng, ma'arip süpitini östürüshni döletning ma'arip islahati tereqqiyatidiki ikki chong istratégiyilik wezipe qildi we ma'arip adilliqni ilgiri sürüsh jehette zor qedem tashlap, alemshumul netijilerni qolgha keltürdi” dep körsetti.

Buning bilen ma'aripta mewjut boluwatqan Uyghur we bashqa az sanliq millet xelqning menpe'iti bilen biwasite munasiwetlik qosh til ma'aripining keltürüp chiqiriwatqan selbiy netijilirige pütünley köz yumdi.

Emeliyette, xitay ma'arip ministirliqi asasiy ma'arip 1-mehkimisining bashliqi gaw xungning yéqinda xitay metbu'atlirigha bildürüshige qarighanda, mekteplerni qarighularche qisqartish, qoshuwétish tedbirliri yéqinqi 10 yil jeryanida xitayda bashlan'ghuch mekteplerning 52.1% Ining aziyip kétishige seweb bolghan. Uyghur élidiki ata-anilarning radi'omizgha yetküzgen inkasliridin melum bolghandek, qosh tilliq ma'aripning omumlashturulushi bilen Uyghur élide mekteplerni qisqartip qoshuwétish yéqinqi yillarda téximu jiddiy élip bérilghan.

Mekteplerning qisqartilishi, oqutush meblighining ishlitish nisbitini östürüp, yerlik hökümetlerning ma'arip chiqimini téjep qélishqa paydisi bolsimu, mekteplerning qisqartilishi bilen yataqliq mekteplerning yolgha qoyulushi ata-anilarning chiqimini zoraytiwetken. Buning bilen yataq, yol hem turmush chiqimlirini kötürülmeydighan a'ililerning perzentliri oqushsiz qélishqa mejbur boluwatqanliqi melum.

18-Qurultayda, xitay kompartiyisi hakimiyet yürgüzüshte xelqtin chare-tedbir sorash, xelqning haligha yétish, xelqtin eqil-paraset sorash, xelqning ulugh emeliyitidin eqil-paraset we küch-quwwet élish otturigha qoyuldi. Xosh undaqta, Uyghur xelqi ma'arip heqqide xitaygha qandaq eqil-paraset körsitishi mumkin?

Jenubtiki bir taghliq kentke jaylashqan xarabe mektepning bir namrat oqutquchisi éytqandek, oqutquchilarning ma'ashining töwen bolushi, bolupmu yéza mekteplirining shara'itining nachar boluwatqanliqidek ehwallar ma'arip tennerxining teqsimlinishta tekshi we adil bolmaywatqanliqini körsitip béridu.

Aqsuda 15 yildin buyan bashlan'ghuch mektepte ma'ashining töwen bolushigha chidap, tetildimu aram almay öginishke qatnishishqa mejbur boluwatqan, hetta oqutquchilar bayrimidimu dem almay nöwetchilikte turushqa süküt qilip, balilarni terbiyilesh üchün ün ‏-tünsiz japa chékiwatqan bir oqutquchi qosh tilliq ma'arip siyasiti tüpeyli balilarning netijisining töwenlep ya ana tili, ya xitaychida sawati chiqmaywatqanliqigha chidimay axiri bizge “Ma'ariptiki adilliq qéni” dep nida qilghan idi.

Toqsundiki bu 30 yilliq oqutquchini epsuslanduruwatqini, qosh til ma'arip siyasitining tejribilik milliy oqutquchilarni qisqartishqa, milliy ma'aripni yoqitishqa qaritilghan siyaset bolup qiliwatqanliqi.

Amérikidiki optika alimi doktor erkin sidiq ependi xitayning Uyghur élide qolliniliwatqan ma'arip siyasitining ma'aripni esli meqsitidin yiraqlashturup bir siyasiy qoralgha aylandurup qoyuwatqanliqini, buning kelgüside milletke keltüridighan ziyinini qiyas qilmaq teslikini, hetta buning bilen Uyghurlardiki naraziliqning barghanche küchiyip xitay üchünmu bir tehditke aylinidighanliqini agahlandurdi.

18-Qurultayda xu jintaw ma'arip heqqide toxtalghanda “Ma'ariptiki asasiy nuqtini chet, yiraq rayonlar ma'aripigha, az sanliq milletler ma'aripigha yüzlendürüp, chet, yiraq jaylardiki her bir balining etrapliq terbiyilinishige kapaletlik qilish kérek” dédi.

Uyghur éli ma'aripidiki bu ré'al mesililer, xu jintawning bayanlirining Uyghur élide heqiqiy ipadisini tépishi üchün, aldi bilen qosh til ma'arip siyasitige özgertish kirgüzüsh we mesililerni tüzeshte ilmiy tedbir qollinishi kéreklikidin belge béridu.