Xitayning 'meshrep'ni b d t medeniy miras tizimlikige aldurush iltimasi ret qilindi

Doktor réychél xarriis xanim, uyghur muzikisi heqqide tetqiqat élip bériwatqan mutexessislerdin biri bolup, süret, u yazghan `on ikki muqamni qéliplashturush` namliq kitabning muqawa körünüshi.

UNESCO Bu heqte köz qarishini élish üchün iltimasni 5 mutexessiske ewetken. Bu mutexessislerning köpi xitay hökümitining Uyghur meshripini qoghdap qélish üchün Uyghur diyarida muwapiq shert shara'iــt yaratmighanliqini közde tutup iltimasni ret qilghan. Bu mutexessislerdin biri london uniwérsitéti asya we afriqa énistituti muzika oqutquchisi doktor réychél xarri'is xanimdur.

Doktor réychél xarri'is xanim, Uyghur muzikisi heqqide tetqiqat élip bériwatqan chet'ellik mutexessislerdin biri. U yazghan `On ikki muqamni qéliplashturush` Namliq kitab ötken yili en'gliyining london shehiride neshr qilin'ghan idi.

Doktor réychél xarri'is xanim téléfon ziyaritimizni qobul qilip, meshrepning qoghdilinidighan medeniy miraslar tizimlikige kirgüzüsh telipining ret qilinishi heqqide téximu tepsiliy melumat berdi.

U aldi bilen bu resmiyetning bashlinishi heqqide melumat bérip mundaq dédi: "ötken yili etiyazda birleshken döletler teshkilati pen-medeniyet komitétining éghiz medeniyiti miraslirini qoghdash heqqidiki bir iltimasini tapshurup aldim. Bu iltimasta Uyghur meshreplirini éghiz medeniyiti miraslirini qoghdap qélish tizimlikige kirgüzüsh muwapiqmu‏- emesmu ? buninggha bolghan pikringlarni yézinglar déyilgen. Buningda méning heyran qalghinim, iltimasta "me shi la pu" dep yézilghan. Bu iltimas eslide ürümchidiki éghiz edebiyatini tetqiq qilish ishxanisi teripidin yézilghan bolup, xitay döliti namidin birleshken döletlerge sunulghan iken. Men bu iltimasni körgendin kéyin nahayiti xursen boldum, chünki Uyghur medeniyitide muhim ehmiyetke ige bolghan meshrepni qoghdap qélish intayin zor bir ish.

Doktor réychél xarri'is xanim Uyghur meshrepliri heqqide söz qisturup mundaq dédi: "Uyghur meshrepliri heqqide sözleydighan bolsam, Uyghur meshreplirining türliri nahayiti köp yerlik xususiyetlerge ige. Men Uyghur rayonida tetqiqat élip barghan bir qanche qétimliq sepirimde kördüm. Qirghizistan bishkektiki meshrep, ürümchidiki meshrep, ghulja we jenubtiki dolan meshripi qatarliq meshreplerning hemmisining özige xas xususiyiti bar. Uyghur éghiz edebiyati tetqiqat ishxanisigha barghan idim. Ular yuqiriqi meshrep türlirini tetqiq qilish jehette köp xizmetlerni qilghan."

Doktor réychél xarri'is xanim bu doklatni hazirlighan xitay dölitining Uyghur medeniyitige hörmet qilmighanliqini anglitip mundaq dédi: "xitay döliti birleshken döletlerge sun'ghan bu doklatta shuni bayqidimki, Uyghur muqam muzikisi, Uyghur medeniyiti we islam mediniyiti bilen zich munasiwetlik bolsimu, doklatta islam dégen söz birla qétim uchraydu. Doklatta Uyghur medeniyitige sel qaralghan. Yeni bu Uyghur medeniyitige, Uyghur en'enilirige hörmet qilmighanliq dep qaraymen."

Xitay hökümiti Uyghur diyarida ma'aripta Uyghur tilini cheklewatqan bügünki künde xitayning meshrepni qoghdap qélish üchün b d t gha iltimas sunishigha qandaq qaraysiz dégen so'alimizgha mundaq jawab berdi: "bu iltimasni bahalash doklatimda men bu heqtiki mesililerni otturigha qoydum. Uyghur medeniyet saheside tetqiqat élip bériwatqan mutexessislermu men bilen oxshash köz qarashta. Mushu iltimas arqiliq Uyghur meshripini saqlap qalghili bolamdu? saqlaymen dések, qandaq shekilde saqlaymiz? hazir xitaylarning Uyghur naxsha, muzika we meshreplirining chinliqini saqlap qélishigha ruxset qilmay özgertiwétishi, saqliniwatqan négizlik mesililerdin biri. Birleshken döletler teshkilati pen-medeniyet ma'arip komitétining medeniy miraslarni qoghdash tizimlikige kirgüzüshning sherti, bir milletning, özi yashawatqan yerde öz medeniyitini qoghdap qélish, rawajlandurush hoquqigha ige bolushi."

Doktor réychél xarri'is xanim bahalash doklatida otturigha qoyghan mesililer üstide toxtilip mundaq dédi: " xitaylar birleshken döletler teshkilatigha sun'ghan bu doklatqa Uyghur meshripi tonushturulghan sinalghu lintisimu qoyulghan. U lintida heqiqiy Uyghur déhqanlirining meshripini emes, sen'etchiler yalghan saqallarni taqap sehnide oynighan bir meshrep bar iken. Bu heqiqiy Uyghur meshripige qandaqmu wekillik qilalaydu? bu addiy bir misal. Emma bu, b d t teshkilatining bu heqtiki belgilimilirige xilap bir ish. Iltimas qilghuchi terep yeni xitay hökümiti qosh tilliq ma'arip dep Uyghur tilini cheklimigen bolsa, meshreplerni cheklimigen bolsa, xitayning bu iltimasini qobul qilsa bolidu dep doklat yazghan bolattim."

Hazir Uyghur diyarida boluwatqan ehwallargha héchqandaq mutexessis sel qariyalmaydu. Epsuski, bu iltimasni ret qildim. Chünki Uyghurlar qéyin weziyette tursa, Uyghur meshripinimu qoghdilidighan medeniy miraslar qatarigha kirgüzüshning Uyghurlargha paydisi yoq. Buni qilishtin burun Uyghurlar duchar boluwatqan cheklimilerni emeldin qaldurush kérek.
 
Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu söhbitimizning tepsilatini anglaysiler.