Mehmut qeshqiri we Uyghurlar (2)

Turkiyide saqliniwatqan " diwan lughet turki " ning eng kona nusxisi.

Mehmut qeshqiri we Uyghurlar namliq bu programmining ötkenki qismida 700 - 800 - yillardiki Uyghurlarni anglatqan iduq. Bügünki programmimizda buning dawamini anglitimiz. 840 - Yilida Uyghur döliti aghdurulghandin kéyin Uyghurlar qaysi döletlerni qurdi? türkiy tillar diwani namliq eserde Uyghurlar heqqide némiler yézilghan? mehmut qeshqiri Uyghurmu? Uyghurlar bügünki wetinige qachan kelgen? dégen'ge oxshash so'allargha jawab tépishni xalisingiz bu progrommimizgha qulaq salghaysiz.

Uyghurlarning gherbke köchüshi

Bu eser eyni waqittiki türk dunyasini bizge körsitip bergen bir qamustur.

Prof. Dr. Axmet bijan erjilasun ependi Uyghur döliti aghdurulghandin kéyin, perishan Uyghurlarning köchüsh jeryanini anglitip mundaq dédi: "Uyghurlar köchüp kélishtin burun sherqiy türkistanda Uyghurlar yoqmidi? Uyghur döliti yiqilghandin kéyin, 840 - yilida Uyghurlarning 13 qebilisi jenubqa , 15 qebilisi gherbiy jenubqa qarap köchken. Jenubqa köchken Uyghurlar kansu Uyghur dölitini, gherbiy jenubqa köchken Uyghurlar bolsa, qochu Uyghur dölitini qurghan. Bezi tarixchilar Uyghurlar 840 - yilida gherbke köchüshtin burun sherqiy türkistanda Uyghurlar yoq idi deydu, bu köz qarash toghra emes. 697 - Yilida sherqiy türkistanning bezi jaylirigha kélip olturaqlashqan Uyghurlar bar idi. Bu Uyghurlar köktürk döliti xaqani bilge xaqanning taghisi qapaghan xaqan Uyghurlargha bésim ishletken waqtida Uyghurlarning bir qismi sherqiy türkistan'gha köchüp kelgen. 697 - Yilida orxon yénisey boyidin sherqiy türkistan'gha köchüp kelgen Uyghurlar bar. Hemmimizge melum 745 - yilida köktürk dölitini aghdurghan Uyghurlarning ikkinchi hökümdari moyunchur xaqan mezgilide sherqiy türkistan Uyghurlarning qoligha ötken idi. Bu mezgilde Uyghur xaqan bu yerge köp sanda Uyghurlarni jaylashturghan idi. Sherqiy türkistanni qisqa waqit tibetler bésiwalghan bolsimu, uzun ötmey Uyghurlar yene qayturuwalghan. Uyghurlar 6 - esirning ikkinchi yérimida we 7 - esirning bashlirida bizde tolis xitayche menbelerde téli dep atalghan türk qebililer birlikining ichide idi. Bu mezgilde yeni 481 - yilida Uyghurlar tengri taghlirining sherqiy jenub rayonidiki turpan'gha kélip olturaqlashqan. Démek mehmut qeshqiri esiride yazghan Uyghurlar sherqiy türkistan'gha nahayiti qedimi tarixta kelgen."

Mehmut qeshqiri dewridiki Uyghurlar

Prof. Dr. Axmet bijan erjilasun mehmut qeshqiri dewridiki Uyghurlar heqqide toxtilip mundaq dédi: " mehmut qeshqiri mezgilige kelsek, 840 - yili Uyghurlar gherbke köchkendin kéyin turpanda qochu Uyghur döliti qurulghan. Kansu Uyghur döliti mehmut qeshqiri tughulghan yillarda 1028 - 1036 yilliri arisida tangghutlar teripidin aghdurulghan. Emma mehmut qeshqiri mezgilide qochu Uyghur döliti musteqil bir dölet idi. Yéngi qurulghan mezgilde hazirqi sherqiy türkistan zémini pütünley turpan Uyghur dölitining idi. 11 - Esirning bashlirida qaraxaniylar döliti qurulghandin kéyin idiqut Uyghur döliti kichiklep ketken. Mehmut qeshqiri türkiy tillar diwani namliq esiride sherqiy türkistandiki yer namliri heqqidimu melumat bergen. Mehmut qeshqiri küsen sözini izahlap, küsen yeni bügünki kuchaning Uyghur dölitining chégra rayoni ikenlikini yazghan. Yeni qaraxaniylar dölitining chégrisi jenubta kuchaghiche, shimalda bolsa ili deryasighiche iken. Türkiy tillar diwanida bérilgen bu melumatlar biz üchün intayin muhim."

Hazirqi Uyghur uqumi

Prof. Dr. Axmet bijan erjilasun ependi sözide bügünki Uyghur uqumi heqqide melumat bérip mundaq dédi: "bu melumatlar bügünki Uyghur uqumi üchün bek muhim. 1920 - Yillarda sherqiy türkistandiki xelqqe Uyghur dep nam bérilgen idi. Hazirqi Uyghur atalghusi bilen mehmut qeshqiri dégen Uyghur uqumi taza oxshap ketmeydu. Chünki biz hazir burunqi qaraxaniylar döliti ichidiki qeshqer, aqsu, yerken qatarliq jaylardiki insanlarnimu Uyghur deymiz, emma mehmut qeshqiri bularni Uyghur démeytti. Ular qaraxaniylar idi, musulman idi. Mehmut qeshqiri sherqiy türkistanning sherqidiki budda we mani dinige étiqat qilghan kishilerni Uyghur deytti. Shunga mehmut qeshqiri dégen Uyghurlar bilen hazirqi Uyghurlar arisida 70 pirsent oxshashliq bar déyish mumkin. Hazir hemmisi Uyghur dep atilidu. Démek Uyghurlarning bir qismi, özbékler we qirghizlarning büyük bir qismi qaraxaniylarning ewladliridur."

Mehmut qeshqiri Uyghurmu?

Prof. Dr. Axmet bijan erjilasun yighinda qilghan mehmut qeshqiri we Uyghurlar mawzuluq nutiqida mehmut qeshqirining Uyghur ikenlikini anglitip mundaq dédi: "türkiy tillar diwanidiki bir qanche mesile üstide toxtalmaqchimen. Birinchisi qaraxaniylarning qaysi milletke tewe ikenlikidur. Bu heqte ikki xil köz qarash bar. Birinchisi bezi mutexessisler qaraxaniylar dölitini qurghan hökümdarlarning qarluq qebilisidin ikenlikini ilgiri sürse, yene bezi tarixchilar yaghma qebilisidin ikenlikini ilgiri sürmekte. Meshhur tarixchi bartold , zeki welidi toghan, tonulghan tarixchi reshat gench qatarliq kishiler qaraxaniylarning yaghma qebilisidin kelgenlikini ilgiri süridu. Bular erebche `hudud - il alem` isimlik tarix we jughrapiye kitabidiki melumatlargha tayinip turup bu köz qarashni otturigha qoyghan. Bu kitabta yaghmalar heqqide mundaq dep yézilghan. `Qaraxaniylar döliti hökümdarliri toqquz oghuz qebilisidindur.` Toqquz oghuz kim? qedimqi ereb menbeliride Uyghurlar toqquz oghuz dep qeyt qilin'ghan. Démekki qaraxaniylar dölitining hökümdarliri Uyghur iken. Yene `mujimelit tewarix` isimlik kitabta mundaq dep yézilghan: `yaghmilarning padishahigha bughraxan deydu`. Démekki qaraxaniylar dölitini qurghan hökümdarlar yaghma qebilisidindur. Yaghma qebilisimu toqquz oghuz ikenlikige qarighanda qaraxaniylar dölitining hökümdarliri Uyghurdur. Yeni sultan satuq bughraxan Uyghurdur. Mehmut qeshqiri qaraxaniylar dölitining hökümdar a'ilisidin kélip chiqqan bolghachqa, mehmut qeshqirimu Uyghurdur. Hemmimizge melum mehmut qeshqiri esiride qaysi millettin ikenlikini yazmighan."

Uyghurlarning tili

Prof. Dr. Axmet bijan erjilasun ependi mehmut qeshqirining diwanida Uyghurlarning tili heqqide yazghanliri üstide toxtilip mundaq dédi: "mehmut qeshqiri diwanida yene bir yerde Uyghurlar heqqide mundaq dep yazghan. `Uyghurlarning tili heqiqi türk tilidur. Emma öz'ara oxshimaydighan diyaléktlerdimu sözlishidu`. Démek Uyghur tilining u chaghlarda edebiy tilidin bashqa, diyaléktimu bar iken."

Türkiy tillar diwanining qimmiti

Prof. Dr. Axmet bijan erjilasun ependi sözining axirida mehmut qeshqirining türkiy tillar diwani namliq esirining qimmiti üstide toxtilip mundaq dédi: "mehmut qeshqiri esiride yuquridikidek Uyghurlar heqqide qimmetlik melumatlarni bergen. Eserning ehmiyiti peqetla Uyghurlar heqqide bérilgen bu melumatlardin ibaret emes. Oghuzlar toghrisidimu talay melumat bérilgen. Türkiy tillar diwanida bashqa türkiy milletler heqqidimu nahayiti köp melumatlar bérilgen bolup, bu eser eyni waqittiki türk dunyasini bizge körsitip bergen bir qamustur. 1000 Yil ötken bolsimu mehmut qeshqiri we uning esiri yenila ulughdur."