Мәһмут қәшқири юрти қәшқәрдә хатириләнди

Сүрәт, 2008 - йили 10 - айниң 17 - күни түркийиниң шималидики қарадеңиз бойиға җайлашқан ризә вилайитидә мәһмут қәшқириниң туғулғанлиқиниң 1000 - йиллиқи мунасивити билән хәлқаралиқ мәхмут қәшқири илмий муһакимә йиғини ечиливатқан ризә университетиниң лозунка есилған бинаси.

Чәклик көләмдики ғәйри һөкүмәт характерлик бу паалийәт қәшқәрдики бәзи аммиви гуруһларниң саһипханлиқида өткүзүлгән болуп, паалийәткә қәшқәрдики бир қисим намдар зиялийлар қатнашқан.

Паалийәтни тәшкиллигүчиләр паалийәтниң чоң көләмлик вә дағдуға билән өткүзүлүшини ойлашқан, лекин вәзийәтниң чәклимиси түпәйли зор көләмлик паалийәт елип беришқа шараит яр бәрмигән.

27 ‏ - Декабир күни11 ‏ - әсирдики уйғур мутәпәккури мәһмут қәшқириниң юрти қәшқәрдә өткүзүлгән алимни хатир - ләш паалийити б д т 2008 ‏ - йилни мәһмут қәшқири йили, дәп тизимға алғандин бери дуняниң бир қисим дөләтлиридә мәһмут қәшқири туғулғанлиқиниң 1000 йиллиқини хатириләш мунасивити билән елип бериливатқан бир қатар паалийәтләрниң бир қисими.

Бу қәшқәрдики аммиви гуруһларниң мәһмут қәшқириниң туғулған юртида тунҗи қетим өз алдиға паалийәт уюштуруп, униң 1000 йиллиқини хатирилишидур. 27 ‏ - Декабирдики хатириләш паалийитини қәшқәр "билкәнт тил тәрбийә мәркизи" билән "әсирим шеирийәт мунбири" уюштурған болуп, паалийәт қәшқәр пидагогика институтиниң кона дәрваза йенидики нурлан тез тамақханисиниң 2 ‏ - қәвитидә өткүзүлгән.

Мәһмут қәшқирини хатириләш паалийитини уюштурған шәхсләрниң бири " билкәнт тил тәрбийиләш мәркизи" дики исмини ашкарилашни халимайдиған бир зат радиомизға паалийәт тоғрисида мәлумат бәрди. "Тәбрикләш паалийитигә пидагогика институтиниң оқуғучилири болуп 200 дәк адәм қатнашти. Паалийәткә қатнашқан 50 дәк әдиб бизниң билкәнт тәрбийиләш мәркизи билән әсирим шеирийәт мунбиригә беғишлима йезип бәрди. Қурбанҗан рози шәйдаий өзиниң һөсни хәт әсирини тәқдим қилди. 7 ‏ - Вә 5 ‏ - оттуридики оқутқучилар бир қисим әсәрлирини соға қилди. Паалийәт адди - садда болған болсиму, қәшқәрдики шундақла аптоном районимиздики әдибләр әң көп қатнашқан тәбрикләш паалийити болди. Бу паалийәт билкәнт тәрбийиләш мәркизи билән әсирим шеирийәт мунбири шәхси өткүзгән паалийәт. Лекин паалийәткә һөкүмәтниң нәшрият, сәнәт вә қәшқәр вилайәтлик гезитханидики бир қисим рәһбәрләр өз шәхси намида қатнашти. Бу паалийәт дөләт ичидики рәсми йиғин түсини алмиған. Бундақ болуштики сәвәб вақит бир аз җидди болғач , тәстиқлитишқа амалимиз болмай, достлар чейиға охшаш адди өткүзүшкә тоғра кәлди. Лекин сорунниң кәйпияти чоң йиғинлардин қелишмайдиған дәриҗидә қизғин болди."

Қәшқәрниң әдәбият - сәнәт сепидики намдар зиялийлар, шаирлар тәклип қилинған паалийәткә қатнашқан иштиракчилар ичидә һаҗи мирзаһид керими, аблиз өмәр әнҗани, өмәр осман шипатекин, абликим рози , қурбанҗан рози шәйдаий, чимәнгүл авутларға охшаш шаир, хәттатлар, сәнәткарлар вә зиялийлар бар иди.

Шаир өмәр осман шипатекин, әсирим мунбиридики садақәтҗанлар шеирлар оқуған. Һаҗи мирзаһид керими қатарлиқлар мәһмут қәшқири вә униң түркий тиллар дивани тоғрисида нутуқлар сөзлигән. Өмәр осман шипатекин йәнә мәһмут қәшқириниң әвладлар нәсәбнамисини ениқлаш җәрянидики издиниши тоғрисида мәлумат бәргән.

Билкәнт тәрбийиләш мәркизидики исмини ашкарилашни халимайдиған юқириқи зат мәһмут қәшқирини хатириләштики мәқситиниң " өзлүкни тонуш" икәнликини билдүрди. " Бир еғиз сөз билән ейтқанда өзлүкни тонушдин дерәк бериду. Бу немә дегәнлик дегәндә , биз бу йәрдә яшаватимиз, һәр хил мәдәнийәтниң тәсиригә учраймиз, дәймиз , лекин биз өзлүкимизни тонуп өзимизниң миллитиниң шундақла өзимизниң ата ‏ - бовисиниң йолидин меңип шу арқилиқ заманивийлиқимизни һес қилмисақ, биз тәрәққи қилимиз вә яки өзимизни тонутимиз, дегәнлик һечнемидин дерәк бәрмәйду. Шуңа бирла еғиз сөз билән ейтқанда ) мәһмут қәшқирини хатириләш( өзини тонуштин дерәк бериду, дәп ойлаймән."

Мәһмут қәшқирини хатириләш паалийити хитай тили уйғур елидә кәң - көләмлик омумлаштурулуватқан, уйғур йәсли вә башланғуч маарипини хитай тилида йолға қоюш тәшәббус қилиниватқан, уйғур тилиниң сияси, иҗтимаий турмуштики роли барғансери аҗизлишиватқан бир мәзгилдә өткүзүлгән болуп, бу һадисә уйғур зиялийлирида җиддий әндишә яратмақта иди. Бу қетимқи паалийәтни уюштурған кишиләрниң йәнә бири, билкәнт тәрбийиләш мәркизидики йәнә бир зат, бу паалийәтниң уйғур пәрзәнтлиридә ана тил сөйгүсини күчләндүрүшини үмид қилди.

У мундақ дәйду": мениңчә һазирқи шараитта бизниң тилимиз болупму хәнзу тилиниң наһайити күчлүк бесимиға учраватиду, бизниң шинҗаң шараитида мәсилән , һазир мәктәплиримизниң һәммиси қош тиллиқ болуп кәтти. Ата - анилар пәқәт җенини беқиш үчүнла балилирини хәнзучә мәктәптә оқутуватиду. Чоң болуватқан балилиримиз пүтүнләй өзиниң мәдәнийитини унутқан. Типик хәнзу мәдәнийитигә маслишип кәткән балилар чоң болуватиду. Мәйли уларниң кийим ‏ - кечики, йүрүш - туруши яки хуй - пәйли дегән тәрәпләрдинму булар пәқәт өзини йоқитип қойған кишиләрнила тәрбийиләватиду .... Әмди биз мушундақ бир паалийәт қилип, яшларниң каллисида бу җаһан мундақкән, бизниң бир алимимизни пүткүл дуня қоллаветипту, биз әсли мундақ бир адәмкәнмиз, биз бундин кейин қандақ яшисақ болиду. Биз өгиниш ишлиримизда вә кейинки ишлиримизда биз немини ойлисақ болиду, дегән нәрсиләрни каллисида тонуп яшисун, дегән асаста бу паалийәтни елип барған."

Лекин юқириқи зат бу қетимқи паалийәткә қатнашқанлар сани вә паалийәтниң көлими чәклик даиридә болуп қалғанлиқини, әсли мәһмут қәшқириниң өз юртида зор көләмлик вә дағдуға билән хатирилиниши керәк болсиму, лекин вәзийәтниң буниңға яр бәрмигәнлики, қәшқәр пидагогика иниститути оқуғучилириниң паалийәткә зор көләмдә қатнишишини үмид қилғанлиқини, лекин оқуғучилириниң паалийәткә қатнишиш әһвали өзидә үмидсизлик яратқанлиқини билдүрди.

У мундақ дәйду: "раст гәпни қилсам бу үмидимгә йетәлмидим десәм болиду. Буниңда әсли паалийәткә қатнашқан кишиләрниң сани 100 дин ашти. язғучи - шаирлар болуп 40 дәк адәм кәлди. Оқуғучиларниң сани 60 кә йетиду. Әмди қәшқәр шараитида өзимиздиму бир дәккә - дүккә бар. Чүнки биз бу бир қетимлиқ паалийәтни қилип болуп йәнә яшишимиз керәк. Қәшқәрниң һазирқи вәзийити наһайити чиңип кәтти. Бу паалийәтни қилиштиму бир хил дәккә - дүккә бар .... Мениң оюмда әсли мушу қәшқәр )райони( дикиләрни, йирақларғиғу күчимиз йәтмәйду. Лекин йеқин әтраптики қәшқәр , хотән, атуштики язғучи ‏ - шаирлардин болуп 200 кишини тизимлиған. Чақиришқа тегишлик кишиләрни. Шуларниң һәммисини чақирип , униңдин кейин пидагогика институтидики оқуғучилардин 500 - 600 кишини чақирип һәқиқий дағдуғилиқ паалийәт елип баримән, дәйдиған арзуюм бар иди. Лекин вәзийәт буниңға яр бәрмиди.... Лекин ‏)паалийәт( қәшқәр мәһмут қәшқириниң юрти болуш сүпити билән қәшқәрдә елип берилған әң яхши паалийәт болди, дәп қараймән."

Билкәнт тәрбийиләш мәркизидики йәнә бир зат әгәр паалийәтни һөкүмәтниң тәстиқи билән кәң көләмлик өткүзүшкә тоғра кәлсә, мунасивәтлик органларниң йиғинда оқулидиған мақалилирини тәкшүрәйдиғанлиқи, лекин бу, йиғинниң әркин мулаһизә елип беришиға тәсир йәткүзүдиғанлиқини илгири сүрди. У мундақ дәйду": шараит буниңға яр бәрмиди. Әгәр тәстиқлатсақ бәзи һөкүмәт тармақлири бар, болупму бир қанчә органлар бар, улар қандақ мақалиләрни оқуйду, кимләр қатнишиду, дәп өзигә көрә тәкшүрүш елип бариду. Униң үстигә вақит наһайити қистап қалған иди. Паалийәт елип берилиду, дәп елан чиқарғандин кейин бу бир ай ичидә һәммини пүттүргили болмай қалди. Шуңа тәстиқлитишқа үлгүрмигән."

Қәшқәр нурлан тез тамақханисидики мәһмут қәшқирини хатириләш паалийити, йеқинқи 2 айдин бери қәшқәрдә елип берилған мәһмут қәшқири тоғрисидики 2‏ - паалийәт болуп, буниңдин бурун 11 ‏ - айниң 27 ‏ - күни қәшқәрдики йәрлик даириләр, һөкүмәт кадирлирини асас қилған тар даирилик бир рәсмий хатириләш паалийити уюштурған. Лекин шу қетимқи паалийәткә қәшқәрдики һаҗи мирзаһид керим, абдулла әхмидигә охшаш йәрлик мөтивәр зиялийлар чақирилмиған иди.