“хитайда 30 йилдин бери бовақлар өлтүрүлүватиду”

Түркийидә тонулған журналист ели сайдам язған бу обзорда хитайниң 30 йилдин бери иҗра қилип келиватқан пиланлиқ туғут сиясити кәлтүрүп чиқарған трагедийә баян қилинған болуп, 3 күн ичидә 10 миңдин артуқ оқурмән бу обзорни оқуған.

Ели сайдам әпәнди алди билән хитайниң түркийидә көпрәк билингән иҗабий тәрипи һәққидә тохтилип мундақ дәп язиду:
-Хитай күчлиниватқан дөләт әмәсмиди? өткәндә маркетиң түркийә намлиқ тор бети гезитидә лорд чадлиңтонниң хитай һәққидики сөзлиригә йәр берилгән иди. У, әгәр йешиңиз 25 яштин кичик болса, хитай тилини өгиниң, хитай, русийә вә бразилийигә бериң. У дөләтләргә тиҗарий көз билән қараңлар дәп язған.

Бүгүнки обзоримизда, хитайниң ечинишлиқ тәрипигә нәзәр селип бақайли.

Мән билмәйттим. Германийәниң дәр спиегәл журнилида елан қилинған хитай һәққидики бир мақалини оқуған вақтимда, мән заманниң кәйнидә қаптимән дәп ойлидим. Мән хитай һөкүмити 2 пәрзәнт көрүшкә рухсәт қилиду дәп биләттим. Әслидә хитай хәлқ җумһурийити 30 йилдин буян бир бала туғушқа рухсәт қиливетипту. Бәлки аңлап бақмиғанлиқимиздин, буниңға қарши хәлқниң наразилиқиниң таза билинмәслики яки хитайниң бу мәсилиниң дуняға туюлушини тосушидин болса керәк, бүгүнки күнгә кәлгәндә бу һәқтә ечинишлиқ вәқәләр, трагедийилик һекайиләр оттуриға чиқишқа башлиди. Намайишчиларниң әң даңлиқи бейҗиңлиқ қанунчи.
Обзорчи ели сайдам әпәнди обзорида пиланлиқ туғутқа наразилиқ билдүрүп кочиға чиққан бейҗиңлиқ намайишчи һәққидә мәлумат берип мундақ дәп язиду:
-Күнләрниң биридә қолида лозунка көтүрүвалған бир киши чоң бир кочиниң оттурисида намайиш қилған.

Лузункиға мунулар йезилған: “мениң исмим яң җиҗу, пиланлиқ туғут ишханиси маңа 240 миң сом җәриманә қойди. Мән бу пулни төлийәлмәймән. Буниң үчүн өзүмни қул қилип сетишни қарар қилдим. Мени сетивалған адәм үчүн өлгүчә хизмәт қилимән.”

Яң җиҗу иккинчи қизи ру нән үчүн елип барған бу хил күрәшлири билән хитайда қәһриман елан қилинған. У җенини тикип қоюп өзигә кесилгән җәриманигә наразилиқ билдүрүш йолини таллиған.

Немә дегән зиддийәтлик бир иш. Хитайниң нопуси 1 милярд 300 милйондин ешип кетипту. Әгәр хитай нопусини тизгинлийәлмисә, җәмийәтниң бихәтәрликини қоғдап қелиши бәкла қейин. Униң үстигә хитайда бовақларни елип қечиш, сетишқа охшаш җинайәтләрму бәкла көпләп кетипту.

Бурун бейҗиң яш кадирлар мәктипи қанун кафедрасиниң оқутқучиси яң һазирчә хизмитидин бошутулғанлиқини, өзидинму начар әһвалда туруватқанларниң барлиқини ейтқан.

Ели сайдам әпәнди обзорида дәр спиегәл журнилиниң мухбириниң бир дохтур билән елип барған сөһбитини көчүрүп елип мундақ дәп язиду:
Журналниң мухбири бир аял дохтур билән сөһбәт елип барған. Иқтисадий әһвали җайида болған бу аял дохтур, җапа мушәққәт астида, номус ичидә өткән йиллирини аңлатқан.

У 1980-йилларда дохторханида ишлигән мәзгилдә һәр күни тәхминән 10 балини анисиниң қурсиқидин алидикән. 1000 Балини чүшүргән вақтида һөкүмәт униңға 50 сом мукапат пули берипту. Исмини ву дәп тонуштурған бу аял интайин ечинишлиқ һекайиләрни аңлатқан. У йәнә мунуларни дегән:
-Биз бәзидә һамилә аялларға билиндүрмәйла окул уруветәттуқ. Аял һаҗәтханиға киргән вақтида еқип кәткән нәрсиниң балиси икәнликини билмәй қалатти. Дохтурханиниң арқа бағчисидики әхләт сандуқлири 4,5,6, һәтта 7 айлиқ балиларниң җәсити билән толуп кетәтти.

Вуниң йеңи туғулған балиларни суда қандақ боғуп өлтүргәнликини бу йәрдә тәпсилий язмаймән....

Обзорда ели сайдам әпәнди намайишчи яңниң трагедийисиниң давамини аңлитип мундақ дәп язиду:
-яң қизини чүшүрүшни халимапту. Башқилар қилғандәк, һамилә аялини туғқанлириниң өйигә йошуруп қоялайдикәнтуқ яки мәктәптин бир муддәт айрилип туруп кейинчә оттуриға чиқсиму болидикәнтуқ. Йәнә бир чарә аялини туғуш үчүн хоңкоңға әвәтивәтсиму болидикәнтуқ. Буни қилидиған ширкәтләрму бар икән. Баһаси 85.000 Хоңкоң доллири икән. Әгәр бай болған болса бу йолни таллайдикәнтуқ. Әмма яң сотта хитай дөлитини йеңәлмәйдиғанлиқини билип туруп сотқа бәргән. Сот залини мәйдан қилип туруп буни дуняға аңлитиш нийити бар икән. Хитайда йеңи туғулған бовақларниң көпи оғул икән. Қизларни азайтсақ нопусниң көпийишини тизгинлийәләймиз дәп ойлиған болуши мумкун.

Яңниң хизмәт орни уни мәктәпниң йүзини төкти дәп әйибләватқан болсиму, интернет арқилиқ яңни қоллап-қувәтләйдиғанларниң сани күнсайин көпәймәктә икән. Униңға пул, йемәк-ичмәк вә кейим-кичәк ярдими йеғиветипту. Интернет алақиси бу йәрдә интайин пайдилиқ болған. яң интернет мукапатиға еришәлмәйду, әмма тарихқа йезилидиғанлиқи ениқ.

У обзориниң ахирида яңниң пиланлиқ туғут сиртида туғулуп қалған балиси һәққидә тохтилип:
-Бир бала туғқанларға маддий ярдәм қиливатқан хитай ру нәнгә нопус бәрмәйдикән. Бундақ болғанда униң кимлики болмайдикән, кимлики болмиғачқа оқушқиму кирәлмәйдикән. Қисқиси дөләтниң һечқандақ хизмитидин пайдилиналмайдикән. Мушундақ туруқлуқ яң хитайға қарши күришини давамлаштурмақта. Түркийидики пүтүн инсанларға интернетниң күчи арқилиқ яңға ярдәм қилишини илтимас қилимән,‏ дәп язған.