Профессор орхан қавунҗу: шәрқий түркистан мәсилиси түрк дунясиниң әң муһим мәсилисидур

У, 1990 - йилларда түркийә парламент әзаси болуп вәзипә өтигән мәзгилләрдиму давамлиқ һалда уйғур мәсилисини түркийә парламентиниң күнтәртипигә елип кәлгән кишиләрдин бири иди. Йеқинда у қафқас университетида бәргән доклатида шәрқий түркистан мәсилисиниң түрк дунясиниң әң муһим мәсилиси икәнликини тәкитлигән. Төвәндә униң билән елип барған сөһбитимизни аңлаңлар.

Мухбир: һәм билим адими һәм сиясәтчи болуш сүпитиңиз билән тәтқиқат билән шуғуллиниш билән биргә йәнә лексийә сөзләп турисиз, лексийәлириңизниң мәзмуни қайси темиларда боливатиду?

Җаваб: адәттә, түрк дунясиниң өзгиришлири, тәрәққиятлири, түрк дуняси үчүн қилинидиған хизмәтләр, кәм қалған хизмәтләр, түрк дунясиниң йеқинлишишидики тосқунлуқлар, субйектип амиллар, шуниң билән биргә бизниң иттипақлишишимизни халимайдиған ташқи күчләрниң паалийәтлири қатарлиқларни өз ичигә алған. Түрк дунясини омумйүзлүк тонуштуридиған мақалиләрни сунимән. яшларни тәпәккургә үндәш мәқситидә қолумдин келишичә тиришимән. Алла рази болсун, нурғун университетлар буниңға аңлиқ қарап, маңа маслишип бериду. яшларниң қизғинлиқиму кишини сөйүндүриду.

Мухбир: сиз бир түркистанлиқ болуш сүпитиңиз билән узун йиллардин бери түркийидә түркистанни тонутиватисиз. яш чеғиңизда түркистан исмиға қарита түркийидикиләрниң билими қанчилик сәвийидә иди, һазир қандақ?

Җаваб: илмий тәтқиқат билән шуғулланғучи болуш сүпитим билән һәр мәсилигә икки тәрәптин қариялайдиған биримән. Сиз дегән бу мәсилидә, толиму әпсус нурғун кишиниң билими йоқ. 19 - Әсирниң башлиридин бери, түркистан уқуми рус вә инглиз тәтқиқатчилар вә кейинки мәзгилләрдә хитай тәтқиқатчилири тәрипидин унтулдурулушқа урунулди. Мәсилән, руслар вә инглизлар түркистан аталғусиниң орниға оттура асия аталғусини омумлаштурушқа күчиди вә толиму әпсус тиришчанлиқлири ғәлибә елип кәлди. Йәнә мәсилән, хитайлар шәрқий түркистан аталғусиниң орниға шинҗаң дәйдиған бир исимни тепип чиқип, шәрқий түркистан аталғусиниң қоллинилишини чәклиди. 1991 - Йили совет иттипақиниң парчилиниши билән бизму имканға ериштуқ вә күчимизниң йетишичә, оттура асия әмәс, түркистан дейиштә чиң турдуқ. Әмма ениқки, бизниң зеһнимизни вә меңимизни күчлүк медия контрол қиливалғачқа, зор көпчилик инсанларниң еңиға оттура асия дейиш сиңип кәтти. Әмма мәнчә түркистан дейиш илмийликтур, оттура асия дейиш илмийлик болмастин сиясий мәқсәттә қәстән ясалған бир сөздур. Чүнки түркистан аталғуси у территорийидә яшайдиғанларниң чегрисиз бир бағлинишқа игә икәнликини көрситидиған дәлилсиз һәқиқәттур. Түркистан парсчә изаһат болуп, түркләрниң юрти дегән мәнидә. Оттура асия кәлимиси болса бу бағлинишни ипадиләшкә йәтмәйду. Шуңа оттура асияни чүшәндүрүш үчүн у йәрдә “қотадғубилик” ни, “диванулуғатит түрк” ни, чағатай уйғур тилини тилға елишқа мәҗбур болимиз. Демәк, түркләрниң территорийисиниң нәқ, башқа нәрсиләр билән изаһлаш кәтмәйдиған исми түркистан исмидур. Мана бу сәвәбтин улар түркистан исмини қәстән тартивеливатиду. Шуңа мән қолумдин келишичә бу һәқиқәтни башқиларға билдүрүшкә тиришимән. Басқан қәдәмлиримиз мәйли чоң болсун, мәйли кичик болсун, бу йолдин ваз кәчмәймиз.

Мухбир: профессор доктор орхан қавунҗу, лексийилириңиздә шәрқий түркистан һәққидә немиләрни билдүрүшкә тиришисиз бу һәқтә немә демәкчисиз?

Җаваб: алди билән түрк дунясини түргә бөлүп өтәй, түрк дунясида һүр дөләтләрму бар, башқа дөләтләрниң һөкүмдарлиқи астида мәвҗутлуқини сақлаватқан қериндашлиримизму бар. Иншаалла у қериндашлиримизниңму бир күни һөрлүкини қолиға алидиғанлиқиға ишинимиз. Һәм бу тиләкләр үчүн һәрқандақ бир дөләт билән зиддийәтлишиш яки улардин қорқушниң һечбир һаҗити йоқ. Мән лексийилиримдә, шәрқий түркистан мәсилисиниң түрк дуняси мәсилиси ичидики әң алаһидә бир мәсилә икәнликини аңлитимән. У қериндашлиримизниң әң гунаһсиз һаләттә бир йәргә топланған вақитлирида йәни, худди 1997 - йилидики ғулҗа вәқәсигә охшаш қуран оқуш үчүн бир йәргә топланған вақитлирида, һакимийәт күчлири тәрипидин, әҗәба булар бир йәргә топлинип немә қилмақчи, булар чоқум компартийини йоқитиш үчүн бир нәрсә пиланлаватиду, дегәндәк шүбһиләр билән қамаққа ташлиниватиду. Ғулҗида қуран оқуш үчүн топланған кишиләр һәтта аяллар иди. Аяллириниң анилириниң һәққини тәләп қилған әрләр болса вәһший қийин қистақларға елинди. Йәнә техи гунаһкар кишигә охшаш сотқа тартилип, һөкүм чиқирилиду. Бәзилиригә өлүм җазаси, бәзилиригә қамақ җазаси. Дегәнлиримдәк, лексийилиримдә шәрқий түркистандики қериндашлиримизниң 1949 - йилидин бери хитай компартийисидин қутулуп өз диниға вә өз миллитигә һаким болуш, өз тәқдирини өзи бәлгиләш үчүн қилған җанпидалиқлири, қанлиқ күрәшлирини, қисқичә чүшәндүрүшкә тиришимән.

Мухбир: орхан қавунҗу әпәнди сизчә сиясәт йүргүзүш арқилиқ бир милләтни ассимилятсийә қилип йоқитиш мумкинму?

Җаваб: әлвәттә мумкин әмәс. Буниңға мисал тарихта өткән нурғун милләтләр бар. Миң йилдин артуқ дөләтсиз қелип сәрсан болған йәһудийларму исраилийә дөлитини қуривалғили 56 йил болди. Русийә федератсийисиниң ичидә яшап келиватқан, әмма өз мәвҗутлуқини сақлап кәлгән қериндашлиримиз бар. Хитайларниң инсаний туйғудин чәтнигән, инсан һәқлирини дәпсәндә қилидиған бир милләтниң диниға һуҗум қилидиған, тилини аяғ асти қилидиған сиясәтләрни тохтитиши үчүн пүтүн дунядики барлиқ инсанлар хитайға бирликтә қариши чиқиши керәк. Хитайниң қиливатқанлири очуқтин очуқ инсан һәқлири дәпсәндичиликидин ибарәт. Дуня хәлқи буниңға қол қоштуруп турса болмайду.