“Osh we jalal'abadta qirghizlar we özbékler arisida yüz bergen toqunushta hökümetningmu mes'uliyiti bar”

Eyni chaghda özbék xelqi qirghiz armiyisining özlirini qoghdimay, terep tutqanliqini ilgiri sürgen. Yéqinda bu heqte xelq'araliq bir musteqil organ qirghizistan'gha bérip tekshürüsh élip barghan bolup, mezkur organ élan qilghan tekshürüsh doklatida qirghiz armiyisining qirghinchiliqta jawabkarliqi bar, dédi.

Qirghizistanda aldinqi yil iyul éyida yüz bergen weqeni tekshürüsh üchün rayon'gha ewetilgen xelq'ara tekshürüsh ömiki seyshenbe küni élan qilghan doklatida qirghizistan hökümitining weqeni bir terep qilishtiki ajizliqini iyun weqesining ewjige chiqip kétishidiki muhim amil dep körsetti.

Birleshme agéntliqining xewer qilishiche, mezkur musteqil tekshürüsh orgini rusiye, fransiye, finlandiye, türkiye, éstoniye, en'gliye we awstraliyidin kelgen mutexessislerdin terkib tapqan. Bu mutexessisler weqe meydan'gha kelgen osh we jalal'abad sheherliridiki 750 din artuq adem bilen sözlishish, minglarche ün-sin matériyalliri we resim yighish arqiliq weqe heqqide matériyal yighqan we shu asasta xulase chiqarghan.

Mezkur tekshürüsh ömikige yawropa bixeterlik we hemkarliq teshkilati parlamént mejlisining ottura asiyagha mes'ul mudiri kimmo kilijunén yétekchilik qilghan bolup, u seyshenbe küni muxbirlargha bergen bayanatida aldi bilen mezkur tekshürüshni qirghiz hökümitining özi telep qilghanliqini we hey'etning xizmetlirige qulayliq yaritip bergenlikini, mutexessislerning xalighan kishi bilen erkin-azade söhbet élip baralighanliqini alahide tekitligen. Emma u qirghiz hökümitining weqeni bir terep qilishtiki we öz burchini ada qilishtiki mes'uliyetsizlikining weqening zoriyip kétishige seweb bolghan asasliq amil ikenlikini éytqan. U mundaq dégen:
-Her qandaq bir hökümetning eng eqelliy wezipisi aldi bilen öz puqralirini qoghdash. Emma qirghiz hökümiti ötken yil iyunda buni ada qilmighan. Qirghizlarning özbéklerge hujum qilish weqeside qirghizistandiki siyasiy hawaning yeni yüksiliwatqan qirghiz milletchilikiningmu tesiri bar.

Tekshürüsh ömikining doklatida 2010-yili özbékler bilen qirghizlar arisida yüz bergen bu toqunushlarda ziyankeshlikke uchrighuchilar asasen özbékler dep körsitilgen bolup, doklatta éytilishiche, asasliq ös we jalal'abadta yüz bergen weqelerde jem'iy ölgenler 470 kishi bolup, bularning 75 pirsenti özbék, qalghanliri qirghiz iken. Weqede yüz minglighan özbék xelqi jénini qutuldurush üchün özbékistan tewesige qéchip, yurt-makanliridin ayrilishqa mejbur bolghan. Weqe jeryanida basqunchiliqqa oxshash insan qélipidin chiqqan éghir jinayi weqeler sadir bolghan.

Mezkur tekshürüsh orgini doklatida yuqiriqi weqelerning sadir bolushida qurmanbék baqiyéfning terepdarliri we hazirqi hökümet terepdarliri shundaqla özbék siyasetchiler we buning bilen birlikte jinayet guruhlirining tesirining küchlük bolghanliqini emma döletning bu ishta qoli barliqi heqqide bir ispat tépilmighanliqini éytqan.

Weqe yüz bergen mezgilde özbék xelqi eyni chaghda muxbirlargha qilghan sözliride, qirghiz armiyisining terep tutup, özbéklerni basturghanliqini, özlirining qirghiz armiyisige ishenmeydighanliqini, b d t 'ning tinchliqni saqlash qisimlirining özini qoghdash üchün kélishi kéreklikini éytqan idi. Bu qétimliq doklattimu bu nuqta yorutulghan bolup, uningda mundaq déyilgen:
-Bizning qarishimizche bu bir irqiy qirghinchiliq emes. Emma 11-13 iyun künliri özbék mehelliliride insaniyetke qarshi qebih jinayetlerning ishlen'genliki heqqide ispatlar bar. Hem shu küni hem undin kéyinki künlerde insan heqliri qattiq depsende qilin'ghan. U mezgilde xewpsizlik küchliri toghra qilmighan. Rayondiki toqunushni kontrol astigha élish üchün rayon'gha ewetilgen 2000 esker péqir-puqraning menpe'itini qoghdimighan. Hetta herbiylerning jinayi guruhlargha ariliship qélishidek ehwallar körülgen.

Doklatta körsitilishiche, toqunushlardin kéyin jawabkarliqqa tartilghanlarning 80 pirsenti özbék bolup, mezkur tekshürüsh hey'itining yétekchisi kélijunén bu heqte muxbirlargha qilghan sözide, ziyankeshlikke uchrighuchilarning köpi özbék turup, weqedin kéyin yene özbékler jazagha tartilghanliqini, qirghiz da'irilirining adilane ish körmigenlikini tenqid qilghan.

Mezkur musteqil tekshürüsh orgini doklatining dawamida qirghiz hökümitige 12 maddiliq teklip sun'ghan bolup, uningda qirghizistanda yüksiliwatqan qirghiz milletchilikige qarshi jiddiy tedbir élish, özbékler köp olturaqlashqan rayonlarda özbék tilining asasliq alaqilishish wasitisi ikenlikini étirap qilish, xewpsizlik organlirining öz wezipisini terepsiz halda élip bérish, saxta ispatlar bilen qiynap iqrar qildurushni tügitish we weqede ziyankeshlikke uchrighuchilargha tölem tölesh qatarliqlarni öz ichige alidu.

Bügün mezkur doklat hey'et yétekchisi kélijunén teripidin élan qilin'ghandin kéyin qirghiz hökümiti buninggha derhal inkas qayturdi. Fransiye agéntliqining xewer qilishiche, qirghiz hökümiti doklatta éytilghandek weqede qirghiz hökümitining mes'uliyiti barliqini qet'iy ret qilghan we bu doklatta otturigha qoyulghanlarni qobul qilish mumkin emes, dégen. Ular mezkur doklatning rayondiki étnik sürkilishke “Otning üstige may chachqandek” tesir yaritidighanliqini éytqan.

Qirghiz hökümiti bayanatida yene doklatni bir tereplime ikenlikini ilgiri sürüp, weqede qirghizlarningmu ziyankeshlikke uchrighanliqini éytip, doklatta peqet özbéklerningla “Bichare” qilip körsetken, dep eyibligen. Emma doklatta, qirghiz armiyisining biwasite we wasitilik halda özbéklerge qarshi élip bérilghan heriketlerde yer alghanliqi heqqide ispatlarning barliqi otturigha qoyulghan idi.

Tekshürüsh ömikining yétekchisi kélijunin sözining axirida, xatirjem we tinch halda yashash üchün choqum milletlerning hoquqigha barawer mu'amile qilish we öz-ara di'alogning muhim ehmiyetke ige ikenlikini tekitligen we qirghiz hökümitini weqening jawabkarlirini derhal sürüshte qilip, adilane bir terep qilishini telep qilghan.