Қәшқәр пидагогика институтидики 'тәң' вә тәңсизликләр

Сүрәт, аңлиғучилири тәминлигән, мақалида тилға елинған қәшқәр пидагогика иниститотидин чиқирилған һөҗҗәтниң нусхисидин өрнәк.

Игилишимизгә қариғанда, гәрчә қәшқәрдики тарихи әң узун болған мәзкур алий илим юртида әзәлдин уйғур оқутқучи һәм оқуғучилар асасий салмақни игиләп кәлгән болсиму, йеқинқи бир қанчә йилдин буян мәктәптики хитайларниң игилигән штат нисбити интайин тез ешип бармақта икән.

Уйғур елидики даңлиқ алий илим юртлиридин санилидиған қәшқәр пидагогика институти, тәңритағниң җәнубидики бирдин ‏ - бир пидагогика кәспи мәктипи һесаблиниду.  1962 - Йили дәсләп бу мәктәп уйғур елиниң һәр қайси җайлиридин йиғилған зиялийларниң күч чиқириши билән кәспий алий техником болуп қурулған болса, 1978 - йили толуқ курслуқ алий билим юртиға айланған. Шундақла 2003 ‏ - йили 6 ‏ - айдин башлап мәзкур институтта аспирантлар тәрбийилинишкә башлиди. Һазир бу мәктәп 25 хил кәсп вә факултиттин тәркип тапқан, оқутуш һәр җәһәттә заманивийлашқан алий мәктәп һәмдә тәтқиқат иниститоти болуп шәкилләнгән. Мәзкур институт уйғурларниң ғоллуқ зиялийлар қошуниға игә даңлиқ алий билим юрти болуш сүпити билән уйғур елиниң маарип сепини асас қилип нурғун саһәләргә, юқири илим билән ярамлиқ әвладларни тәрбийиләп йетиштүрүп кәлгән.

Қәшқәр пидагогика институтиниң тор бетиму пәқәт хитайчә болуп, мәзкур тор бәттин ашкарилинишичә, һазир мәктәптики бар болған толуқ курс оқуғучилар сани 11 миң 127 нәпәр болуп, буниң ичидә уйғур оқуғучилар 76.1% Ни игиләйдикән. Штаттики бар болған оқутқучи сани 983 нәпәр болуп, гәрчә оқуғучиларниң көп сандики уйғур болсиму, мәктәптики уйғур оқутқучилар билән хитай оқутқучилар нисбити тәң икән.

Шундақла институтниң 2009 - йили қобул қилидиған 34 нәпәр йеңи оқутқучиларниң ичидә хитай вә уйғур оқутқучиларниңму сани ениқ айрилған болуп тәң нисбәттә икән.
Биз пидагогика институтиниң оқуғучилириниң асаслиқ салмиқини уйғур оқуғучилар игилигән һаләттә, оқутқучилар қошунида немә үчүн хитай оқутқучиларниң нисбитиниң юқири өрләватқанлиқ сәвәбини игиләш үчүн мәктәп оқутуш тәтқиқат бөлүми мудириға телефон ачтуқ, мудир бәхтияр телефонни алған болсиму, соаллиримизға толуқ җаваб бәрмиди.

Мәзкур мәктәптә илгири оқуған һәмдә бир мәзгил оқутқучи болуп баққан кишиләрниң билдүрүшичә, мәзкур мәктәп қурулуп нәччә он йил пүтүнләй уйғур оқуғучиларға уйғур тилда оқутуш елип берип кәлгән. Хитай оқуғучилар интайин аз салмақни игилигән болғачқа, хитай оқутқучиларму мас һалда интайин аз болған.

2003 - Йили рәсмий институт болуп қурулғандин башлап, хитай һөкүмитиниң уйғур елидики барлиқ алий мәктәпләрдә уйғур тил ‏ - әдәбиятидин башқа кәспләрни хитайчә өтүш сиясити бәлгиләнгәндин кейин, мәзкур мәктәптиму хитай оқуғучилардин башқа хитай оқутқучиларниң сани йилдин ‏ - йилға артишқа башлиған. Нөвәттә мәзкур институтниң юқири рәһбәрлик қатлимидики партком секритарлиқи, мәктәп муавин мудири қатарлиқ вәзипиләрни өз ичигә алған 7 орунни хитай, қалған үч орунни уйғур кадирлар игилигән.

Буниң алдида, истансимиз қәшқәр пидагогика институти партком ишханисиниң мәктәптики 15 нәпәр уйғур оқутқучи вә икки хитай оқутқучи болуп җәми 17 кишини хизмәттин бошитиш һәққидики 34 - номурлуқ һөҗҗитигә игә болған идуқ, мәзкур һөҗҗәттин ашкарилинишичә, бу мәктәптин қоғланған оқутқучиларниң исим һәм оқуш тарихи кәспи әһвали төвәндикичә:

Һәмрагүл - инглиз тили оқутқучиси шәнши пидагогика универстетини пүттүргән, обулқасим - бейҗиң пидагогика универстети физика кәспини пүттүргән, ширәли - шинҗаң деһқанчилиқ универстети муһит асраш кәспини пүттүргән. Айнур - нәнҗиң универстети компйотер учур кәспини пүттүргән. Османҗан бейҗиң пидагогика универстити писхологийә кәспини пүттүргән.

Бу 15 нәпәр уйғур оқутқучиниң һәммиси хитай өлкилиридики даңлиқ алий мәктәп яки уйғур елидики алий мәктәп толуқ курс яки аспиратлиқни пүттүргән, интайин иқтисаслиқ яш билим игилири болсиму, қәшқәр иниститотидики хитай мәсуллар уларни синақ мәзгилидә лаяқәтсиз баһаланди дәп иштин бошатқан.

Игилишимизгә қариғанда, бу 15 нәпәр иштин бошитилған уйғур яш оқутқучилар әсли мәктәпкә 2006 - йили 7 - айда бир туташ үч йиллиқ тохтам билән елинған, хитайниң әмгәк қанунида әмгәк тохтамида синақ муддити бәлгиләш, синақ муддити әң узун болғанда бир йилдин ешип кәтмәслик бәлгиләнгән. Һалбуки мәктәп парткоми бу уйғур оқутқучиларни, бир йерим йилдин кейин синақ мәзгилидә лаяқәтсиз болдуң дегән баһанә көрситип мунбәрдин айрилишқа мәҗбур қилған.

Биз қәшқәр пидагогика иниститотиниң хитай вә уйғур болуп тәң нисбәттә җәмий 34 нәпәр оқутқучи қобул қилидиғанлиқи еланини көргәндин кейин қәшқәр пидагогика иниститотидин илгири бирақла бошитилған бу оқутқучиларниң бәзилири билән алақә орнитип, бу мәктәптики һәқиқий әһвалларни игиләшкә тириштуқ, бәлким уларниң қәшқәр пидагогика иниститотидики һекайилири бизгә қәшқәр пидагогика иниститотидики һәқиқий өзгиришләрни ейтип бәрсә әҗәп әмәс.
 
Бу 15 нәпәр оқутқучи ичидә биз алақиләшқан, исмини ашкарилашни халимиған бир әр оқутқучиниң билдүрүшичә, шу қетимқи иштин бошитилиш, һазирға қәдәр бу уйғур оқутқучиларниң кейин хизмәт тепиши, турмуши, роһий, пүткүл һаятиға қара сайә ташлап кәлмәктә.

Игилишимизчә 2008 ‏ - йили қәшқәр пидагогика институти иштин бошатқан оқутқучиларниң ичидә үч аял оқутқучи шу чағда һамилдар болуп, иштин бошитилғандин кейин улар теңирқаш, үмидсизлик ичидә, һәтта һамилисини һечқандақ иқтисадий капаләткә игә болмиған бу җәмийәткә елип келишниму халимиған.

Әсли хитайниң оқутқучилар қануни һәмдә әмгәк қанунлирида "аял ишчи ‏ - хизмәтчиләр еғир аяғ мәзгилидә, бала имитиватқанда иштин бошитишқа болмайду..." Дегәнләр бәлгиләнгән болсиму, һалбуки қәшқәр пидагогика институти парткоми дөләтниң қануниниму көзгә илмастин, бу оқутқучиларни иштин қоғлиған икән.

Наһәқ һалда иштин қоғланған бу аял оқутқучиларниң бешиға кәлгән күлпәтләр һәққидики һекайиниң давамини әтики программимизда силәргә сунимиз.