Dunya mirasliri fondi jem'iyiti qeshqer qedimiy shehirini qoghdap qélishni telep qildi
Muxbirimiz irade
2012.05.04
2012.05.04

AFP Photo
Uyghur milliy medeniyitining böshüki bolghan qeshqerde 2000 yildin béri Uyghur medeniyitining, sheherlishish tarixining abidisi süpitide qed kötürüp kelgen qedimiy sheher restilirining xitay da'iriliri teripidin “Yer tewreshke chidamsiz xeterlik öyler” qatarida weyran qilinishi xelq'ara organlarningmu alahide diqqitini qozghimaqta. Qeshqer qedimiy sheher restiliri bügün xelq'ara dunya mirasliri fondi jem'iyiti élan qilghan asiya qitesidiki jiddiy qoghdilishqa tégishlik on muhim tarixi mirasning biri qataridin orun aldi. Filippin, kambodzha, hindistan we pakistan qatarliq döletlerdiki bir qisim muhim tarixi miraslar bilen bir qatarda orun alghan qeshqer qedimiy shehiri “Asiya medeniyet tarixidiki on chong merwayitning biri” dep ataldi.
Mezkur fondi jem'iyet, yuqiridiki qimmetlik tarixi miraslar yuqiridiki ellerdiki siyasiy - iqtisadiy amillar, chékidin ashqan sayahetchi éqini, medeniy yadikarliqlarni qalaymiqan kolash, qachaqchiliq we qoghdash téxnikilirining yétersizliki qatarliq amillar tüpeylidin yer shari yüzidin pütünley yoqilish xewpige duch kéliwatqanliqini, eger yuqirida tilgha élin'ghan bu 10 tarixi mirasni qoghdash üchün jiddiy tedbir élinmighan teqdirde bu tarixi miraslarning 10 yilgha qalmay ghayip bolidighanliqini bildürmekte.
Emma, xitay hökümitining qurulush pilani boyiche bolghanda qeshqer qedimi shehiri 10 yil emes, belki aldimizdiki 3 - 4 yil ichidila közdin ghayip bolushi mumkin. Chünki xitay da'iriliri 2015 - yilighiche bolghan ariliqta rayondiki barliq ahalini köchürüp, qurulushni tamamlap bolushni pilan qilmaqta. Qeshqer qedimiy sheher restilirini chéqish, özgertish qurulush teklipi 2008 - yili Uyghur rayonluq hökümet da'irilirining ijra qilishqa tégishlik muhim xizmetliri qatarigha kirgüzülgen, 2009 - yili qeshqer qedimiy sheher rayoni bu xizmetning merkizi noqtisi qilin'ghan. 5 Yil ichide püttürüsh pilan qilin'ghan mezkur özgertish - chiqish qurulushigha 7 milyard yüen ajritilghan.
Xitay da'iriliri qeshqer qedimiy shehiridiki öyler yer tewreshke chidamisz bolghanliqtin, yer tewreshte xeterlik aqiwetlerning kélip chiqidighanliqini ilgiri sürüp, buning xelqqe paydiliq qurulush ikenlikini teshwiq qilsimu, emma bu Uyghur ili we sirtidiki Uyghurlarning birdek naraziliqini qozghap kelmekte.
Yuqiridikisi amérikidiki yipek yoli tetqiqatchisi doktor qahar barat ependining köz qarashliri. U, medeniy miraslarning zamaniwiylishishning buzghunchiliqigha uchrishini dunyada omumyüzlük yüz bériwatqan bir ehwal dep qarashqa bolsimu, emma qeshqer qedimiy sheher restilirini chéqishning xaraktérining perqliqliqini, xitayning ichide bolghan, emma xitayning medeniytidin tamamen perqliq bolghan bu özgiche medeniyetni qoghdap qélishning intayin muhimliqini eskertti. Derweqe, chet'ellerdiki Uyghur kishilik hoquq organliri we pa'aliyetchilirining tirishchanliqi, shundaqla herqaysi kishilik hoquq organlirining ishligen xizmetliri netijiside, 2011 - yili 3 - ayning 10 - küni yawropa parlaménti tarixiy xaraktérlik jiddiy qararname maqullap, xitay hökümitining qeshqer shehiridiki qedimiy medeniyet miraslirini chéqishni toxtitishini, Uyghurlarning medeniyet kimlikini qoghdishini telep qilghan idi. Yawropa parlaméntidiki yette yüz nechche kishilik ezalarning mutleq köp qisimining birdek qoshulushi bilen maqullan'ghan qararnamide yene, qeshqerdiki Uyghur sheher ahalisini mejburiy köchürüshni toxtitish, xitay hökümitini qeshqerning b d t dunya medeniyet miraslar tizimlikige kirgüzüsh teleplirini qobul qilishqa chaqirghan idi.
Undin ilgiri, birleshken döletler teshkilatining ma'arip, pen - téxnika, medeniyet fondining ezaliri qeshqerge bérip, qeshqerdiki hökümet da'irilirining emeldarliri bilen bu heqte körüshken we qedimiy öylerni chéqish mesili'isde xelqning naraziliqini nezerge élish kéreklikini eskertken idi.
Sitatéstikilargha qarighanda 2010 - yilining axirigha kelgiche jem'iy 14 ming a'ililik köchürülüp, 9000 gha yéqin öy chéqilghan. Pilan'gha asasen da'iriler, 2011 - yilining axirighiche yene 15 minggha yéqin a'ilini mezkur rayondin köchürüp bolushni, 2015 - yilighiche bu rayondiki barliq ahalini köchürüp bolush we bu qurulushni tamamlap bolushni pilan qilmaqta. Pilan ishqa ashqan teqdirde bu, qeshqer qedimiy sheher rayonidiki 65 ming a'ililik jümlidin 220 mingdin oshuq Uyghurning, ewladmu - ewlad yashap kelgen öy - makanliridin ayrilidighanliqini bildüridu. Bu ehwal Uyghurlarnila emes, belki qedimiy medeniyetlerni qoghdashqa köngül bölüp kéliwatqan herqandaq bir kishini qattiq epsuslandurmaqta.
Chet'ellerde pa'aliyet qiliwatqan Uyghur kishilik hoquq organliri xitay hökümitining qeshqer qedimiy shehirini chéqish qurulushini Uyghurlarning milliy kimlikini suslasturush we ularni tarqaqlashtürüsh üchün pilanliq we meqsetlik halda élip bériliwatqan qurulush, dep qaraydu. Emma xelq'araliq organlarning chaqiriqlirigha qarimay, xitay hökümitining bu pilan heqqide ochuq - ashkara melumat bermesliki, uning da'irisining qeyergiche bolidighanliqi, bu öylerning ornining kéyin néme bolidighanliqi heqqide éniq melumat bermeslikimu yuqiridiki gumanni küchlendürüwatqan amillardur.