Қирғизистандики вәқәләрдин оттура асиядики күчләр тәңликигә бир нәзәр

Сүрәт, Youtube.com Дин елинған қирғизистан вәзийити муназирә қилинған син - алғудин бир көрүнүш.

Қирғизистандики вақитлиқ һөкүмәт һазир америка - русийә вә қазақистан башлиқ дөләтләрдин ярдәм елишқа тиришмақта. Әһвал шундақ икән, райондики күчләрдин бири болған хитайниң исми һечбир йәрдә тилға елинмиди, хитайму буниңға ипадә билдүрүштин өзини қачуруп кәлди.

Күзәткүчиләр, вәқәдә русийиниң қоли барлиқини илгири сүрүватқан болуп, русийә президенти медмедевниң " қурманбек бақийеф өзи ағдурған һөкүмәтниң хаталирини тәкрарлап хәлқниң наразилиқини қозғиди" дәп бақийефни әйиблишиму күзәткүчиләрниң пәризини күчләндүрмәктә. Ундақта маһийәт зади қандақ ? бундин кейин райондики америка - русийә вә хитайдин ибарәт чоң күчләр тәңпуңлиқида қандақ өзгиришләр болиду?

Бу һәқтә түркийә хәлқара иситратигийә тәтқиқат мәркизиниң башлиқи синан оған әпәнди билән елип барған сөһбитимизни диққитиңларға сунумиз.

Мухбир: һөрмәтлик синан әпәнди, қирғизистанда мәйданға кәлгән вәқәләр қурманбек бақийефниң қазақистанға әвәтилиши билән тинҗиғандәк көрүнүватиду. Түнүгүн қазақистан ташқи ишлар министирлиқи бир баянат елан қилип, буниң америка - русийә вә яврупа бихәтәрлик һәмкарлиқ тәшкилатиниң ортақ қарари икәнликини билдүрди. Билгиниңиздәк, хитайму райондики күчләрниң бири. Әмма бу җәрянда шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилати вә хитайниң исми тилға елинмиди. Хитай ташқи ишлар министирлиқиму "қурманбек бақийеф дөләттики муқимлиқни қоғдашқа тиришти" дәп қоюш биләнла болди қилди. Хитай бу йәрдә һәр даим қилғинидәк муһим пәйтләрдә тәрәпсиз турувелиш сиясити елип бериватамду яки башқа бир сәвәб барму ?

Синан оған: хитай һәр даим қилғинидәк, қирғизистандики вәқәләрдә йәнә тәрәпсиз турувалди. Хитай өзигә бир нишан қойған болуп, 2020 - йилиғичә хәлқарадики муһим мәсилиләргә арилашмай тәрәпсиз мәйданда турмақчи. Болупму қирғизистанға охшаш русийә вә америкидин ибарәт икки чоң күч болған районда хитай техиму шундақ қилиду. Биригә ян басса, йәнә бири хапа бопқалиду, шуңа хитай тәрәпсиз туруш арқилиқ һәм америка билән, һәм русийә билән мунасивәтлирини тәңлимиләштуриду. Билгинимиздәк, қирғизистанда америка билән русийиниң риқабити бар, йеқиндин буян бақийефниң америка билән йеқин мунасивәт орнитиши, болупму дөләтниң малийисини қолиға еливалған бақийефниң оғли максимниң америка билән йеқин мунасивәт орнитиши русийини биарам қиливататти. Бу хил әһвал хитайниму биарам қилиду әлвәттә. Шуңа қурманбек һакимийитиниң аяқлишиши хитайниму хошал қилди. Хитай һечқандақ ишқа арилашмай туруп, мәқситигә йәтти. Хитай шуңа бу йәрдә җим туруп вәзийәтниң тенҗишини күтүватиду.

Мухбир: йеқиндин буян мәтбуатларда русийә билән америка мунасивәтлириниң яхшилинишқа башланғанлиқи йезиливатқан иди. Техи йеқиндила русийә билән америка арисида ядро қораллирини қисқартиш келишиминиң имзалинишиму буниң бир ипадиси, дәп баһа берилгән иди. Русийә һәм бир яқтин америка билән мунасивәтлиримиз яхшилиниватиду дәйду, әмма һәм бир яқтин пәрдә арқисида туруп қирғизистандики вәқәләргә йетәкчилик қилиду. Ундақта бундин кейин районда русийә асаслиқ күч бопқаламду?

Синан оған: хәлқара мунасивәтләрдики мәсилиләргә биз ақ яки қара дәп баһа берәлмәймиз. Әлвәттә русийә билән америка районда бир тәрәптин риқабәтчи, йәнә бир бир тәрәптин һәмкарлашқучи. Мәсилән, ядро қораллири вә қалқан сстемисида америка билән русийә һәм риқабәтлишиду, һәм һәмкарлишиду. Техи йеқиндила икки дөләт ядро қораллирини қисқартиш келишимини имзалиди, бу наһайити муһим бир һәмкарлиқ. Әмма шундақ туруқлуқ америка йәнә булғарийә вә роминийигә башқурулидиған бомба қалқан сеситимиси оррунлаштурмақчи болуватиду. Русийә интайин муһим дәп қарайдиған қара деңиз райониғиму һәрбий база қурушқа тиришиватиду. Йәни, америка билән русийиниң қирғизистандики риқабити уларниң хәлқара мәсилиләрдики һәмкарлиқиға зиян елип кәлмәйду. Мән бир қәдәм илгирилигән һалда шуни дейәләймәнки, қисқа муддәттә америка билән русийә арисида риқабәт вә һәмкарлиқ бир - биригә параллел һалда давам қилиду. Әмма оттура вә узун муддәт ичидә хитайниң районда күчлиниши нәтиҗисидә, русийә билән америка һәмкарлишишқа мәҗбур болиду. Һазир русийә билән хитай худди иситратигийилик шерикләрдәк көрүнсиму, мәнчә русийә үчүн әң чоң тәһдит хитайдур. Америка русийигә хәвп әкәлмәйду. Хитай қурған шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилати башта сүрәт билән зорайған болсиму, әмма йеқиндин буян тохтап қалди. Чүнки, хитай шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатини ишлитип туруп, райондики тәсирини күчләндүрүвалди. Буниңдин русийә хошал әмәс. Шуңа кәлгүсидә райондики күчләр тәңликиниң өзгириши нәтиҗисидә, қарайдиған болсиңиз японийә билән түркийә, америка билән русийә һәммиси хитайға қарши һәмкарлишиду.

Мухбир: һөрмәтлик синан әпәнди, дәрвәқә бу қетим вашингтонда ечилған ядро бихәтәрлики йиғинидиму америка президенти обаманиң қазақистан президентиқа қилған сөзлири кишиниң диққитини тартиду. Америка қазақистан бизниң райондики әң күчлүк шерикимиз, деди. Мәтбуатлардиму америкиниң оттура асияға қайтидин қизиқишқа башлиғанлиқи вә америкиниң бундин кейин оттура асиядики ролини актиплаштуридиғанлиқи дейиливатиду. Булар сизниң юқирида дегәнлириңиз билән мунасивәтликму қандақ ?

Синан оған: бизниң иситратегийә тәтқиқат мәркизимиз бундин 4 йил бурун хитай билән русийиниң кәлгүсидә бир - биригә риқабәтчи болидиғанлиқини, русийиниң америка билән һәмкарлишидиғанлиқини ейитқан иди. Өткән йили йәнә бир көз қарашни оттуриға қойдуқ. У болсиму, америка буниңдин кейин диққитини оттура шәрқтин йөткәп, оттура асияға мәркәзләштүриду. Америка үчүн биринчи дәриҗилик риқабәтчи хитай. Америка дунядики салаһийитини қоғдап қелиш үчүн хитайни қоршавға елиши керәк. Буниң үчүн америка чоқум икки районда мәвҗут болуши керәк. Буларниң бири, пакистан вә афғанистан сизиқидики җәнубий асия райони, йәнә бириси болса оттура асия райони. Һазир оттура асияда риқабәтниң йеңидин күчлиниватқанлиқини мушу қетимлиқ қирғизистанда мәйданға кәлгән вәқәләрдин көрүвелишқа болиду. Америка бундин кейин пүтүн диққәт - етибарини оттура асияға мәркәзләштүриду. Һазир гәрчә бу район америка билән русийиниң риқабитигә сәһнә болуватқан болсиму, оттура вә узун муддәт ичидә бу район бу икки дөләтниң һәмкарлиқиға сәһнә болиду.

Мухбир: ундақта қирғизистанда йеңи қурулидиған һөкүмәт америка - русийә вә хитайдин ибарәт үч күч арисида қандақ бир сиясәт йүргүзәр сизчә?

Синан оған: қирғизистанда мәйли америкапәрәс, руспәрәс яки хитайпәрәс ким келишидин қәтийнәзәр бир ноқтиға алаһидә диққәт қилиши керәк. Қирғизистанниң истратегийилик орнидин башқа сатидиған муһим һечнимиси йоқ. Уни қиммәтлик қилиш үчүн пәқәт бир тәрәпкила йөлинивелиш тоғра әмәс, үч чоң күч арисида тәңликни яритишиңиз керәк. Йеңи һөкүмәт руспәрәстәк турсиму, әмма у америка вә хитай биләнму тәңликни сақлиши керәк. Һечким "бу қетим русийә қурманбекни ағдурувәтти. Йеңи һөкүмәтниң қурулушида русийиниң күчи зор. Шуңа йеңи һөкүмәт ғәрбкә қарши, руспәрәс бир һөкүмәт болиду " дәп ойлап қалмисун. Қирғизистанниң шараити буниңға яр бәрмәйду. Қирғизистанниң нефити вә тәбиий гази йоқ. Пәқәт су мәнбәлири бар. Униңға мәнпәәт әкилидиғини пәқәт униң иситратегийилик әһмийәткә игә болған җуғрапийиси вә униң үч күч арисида тәңлик сақлайдиған сиясити. Қирғизистан чоқум үч күч арисидики тәңликни сақлиши керәк. Бақийеф һакимийти мушундақ қилалмиғанлиқи үчүн ағдурулди.

Мухбир: көз қарашлириңизни биз билән ортақлашқанлиқиңиз үчүн көп рәһмәт.

Синан оған: мәнму рәһмәт ейтимән.
 
Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики сөһбитимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.