Qosh til ma'aripi yasawatqan özgirishler (1)

Radi'oyimizning bu jeryanda Uyghur élidin igiligen “Qosh til ma'arip” igha da'ir inkas we uchurlarni yip uchi qilghandimu, qosh til ma'aripining Uyghur mektepliri, Uyghur oqutquchi-oqughuchilar hetta mektep yéshigha yetmigen balilarda zor özgirishlerni yasawatqanliqini, bu özgirishlerning emeliyette Uyghur ma'aripining xitaylishishi bedilige boluwatqanliqini shundaqla axirida buning Uyghur milliy kimlikige bir tehdit hasil qiliwatqanliqini körüwalghili bolidu.

Xitay hökümiti qosh til ma'arip siyasitige izahat bergende, xitay tilinimu we az sanliq millet tilinimu ortaq qollinidighan ma'arip, buning meqsiti özining milliy tilinimu, xitay tilinimu bilidighan az sanliq millet ixtisasliqlirini yétildürüsh üchün dédi. Deslepte 2000-yilidin bashlap xitay ölkiliride shinjang sinipi tesis qilinip, toluqsiz ottura mektepkiche öz ana tilida oqughan az sanliq millet baliliri xitaydiki toluq ottura mekteplerde pütünley xitayche oqutuldi, bu tejribidin kéyinla, xitaydiki shinjang sinipliri endiziside 2006-yilidin bashlap shinjang ichidiki toluqsiz ottura sinipliri tesis qilindi, tedrijiy halda milliy ottura mektepler xitay mektepliri bilen birleshtürüldi. Arqidinla bashlan'ghuch mektepler birleshtürüldi. 2012-Yili pütün Uyghur élidiki mektepler qosh tillashturulup boldi we qosh til yeslisi bolmighan birmu yéza qalmasliq nishanigha yetti.

Hazir Uyghur élidiki eng köp apetke uchrighan eng namrat yéza bolghan qeshqerning chongqurchaq yézining her bir kentide qosh til yeslisi qurulup boldi, bu yéza nopusining 98%tin köprekini Uyghurlar igilisimu, balilarning hemmisi pütünley xitayche oqutulmaqta. Chongqurchaq yéziliq hökümetning bir yéza kadiri ziyaritimizni qobul qilghanda, besh yashtin yuqiri Uyghur balilirining hemmisi qosh til yeslilirige yighiwélinip xitay mu'ellimlerning terbiyiside pütünley xitayche oqutuluwatqanliqini bildürgen idi.

Uyghur ziyaliysi amérikidiki doktor erkin sidiq ependi, xitayning hazir yolgha qoyuwatqan qosh til ma'arip siyasitini ma'arip ilmige, qosh til ma'arip ilmige, balilarning üsüp yétilish tebi'itigimu xilap élip bériliwatqan siyasiy meqsetnila chiqish qilghan xata ma'arip siyasiti, dep tenqid qilidu.

Derweqe Uyghurlar endishe qilghandek, qosh til ma'aripi qobul qilghandin kéyin Uyghur yash ösmürlerning eqli qabiliyitining normal yétilishi, psixikisining tereqqiyati belgilik tesirlerge uchrawatqanliqi melum, nöwette Uyghur sebiylirige xitayche ma'arip terbiyisi élip bériwatqan yekenning melum bir nahiyisidiki qosh til yeslisi mu'ellimining özimu, balilarning bésimliri we ulardiki özgirishlerdin köngli bi'aram boluwatqanliqini bildürgen idi.

Xitay hökümiti Uyghur éli ma'arip süpitini, ewladlarning sapasini üstürüsh üchün qosh til ma'arip siyasitini yügürüwatqanliqini teshwiq qiliwatqini shundaqla qosh til ma'aripigha her yili zor meblegh séliwatqanliqini ilgiri sürüwatqan bolsimu, emma 30 yildin buyan Uyghur milliy ma'arip sépida ishligen bir péshqedem oqutquchi nöwettiki qosh til ma'aripining Uyghur oqutquchi, oqughuchilargha bésimdin bashqa nerse élip kelmigenlikini bildürgen idi.

Uyghur pa'aliyetchiliri qosh til ma'arip siyasitige assimilyatsiye siyasiti dep chüshendürüsh béridu, gérmaniyide pa'aliyet qiliwatqan ümid agahi ependimu ilgiri Uyghur élide oqutquchi bolup ishligen bolup, umu oxshashla, qosh til ma'arip siyasitining tüp meqsiti Uyghurlarni yoq qilish, dep qaraydu.

Xitay néme üchün qosh til ma'arip siyasitini qollandi dégen so'algha, chet'ellerdiki Uyghur yazghuchiliridin küresh ataxan “Chünki, xitay tarixtin buyan qan we medeniyet jehettin pütünley baghlinishliqi bolmighan Uyghurlarni assimilyatsiye qilishta qayta-qayta meghlup boldi, sabiq sowét ittipaqining bashqa milletlerni ruslashturush tejribisidin öginip,ma'aripimizni, tilimizni özgertish arqiliq bizni yene assimilyatsiye qilishqa urunmaqta” dep jawab bergen idi. U shundaqla, xitay bu usul bilenmu beribir meghlup bolidu, dep tekitleydu.