Қош тил маарипи ясаватқан өзгиришләр (2)
2013.01.15

Мухбиримизниң мунасивәтлик аваз архиплири асасида тәйярлиған “қош тил маарипи ясаватқан өзгиришләр” намлиқ программиниң иккинчи бөлүмидин, “қош тил маарип сиясити” ниң әсли маһийитиниң ашкариланғанлиқини вә натоғра болған аталмиш қош тил маарип сияситигә өзгәртиш киргүзүп “маарипта ана тилни асас қилиш” уйғурларда әң тәқәззалиқ бир мәсилигә айланғанлиқини көрүвалғили болиду.
Уйғур тилшунас, алимлири шундақ агаһландурдики “уйғурларниң нопус санидики әвзәлликини уйғур тилиниң болалмайдиғанлиқиниң испати қиливелишиға болмайду.”
Алимларниң бу қарашқа келишиниң сәвәби бар. Чүнки 2010-йили америка орган университетида ечилған хәвптә қалған тилларни архиплаштуруш хәлқаралиқ муһакимә йиғинида уйғур тилиму хәлқарадики хәвптә қалған тилниң бири қатарида архипқа елинди.
Бир тилниң орнини бәлгиләйдиған амил шу тилниң маарип вә һакимийәттә қоллинилиши.
Уйғур тилиниң бүгүнки һалға келишидики әң чоң сәвәб уйғур тилиниң маариптин сиқип чиқирилиши йәни қош тил маарип сиясити билән уйғурларниң әвлад тәрбийисидә нөвәттә йәслидин башлап хитай тилида маарип қобул қилиши.
Әлвәттә бир тилни артуқ игиләш, бир иқтидар йетилдүргәнлик, әмма һәр қандақ бир тилни өгиниш аввал өз ана тилиға пишшиқ болушни шәрт қилиду, һалбуки уйғур елидики йәслиләрдин тартип оттура мәктәпләргичә йолға қоюлуватқан пәқәт тил әдәбият дәрстин башқа дәрсниң һәммисини хитай тилида елип бериштәк, қош тил дегән маарип әндизисигиму тоғра кәлмәйватқан оқутуш усули уйғур пәрзәнтлирини өз ана тилиғиму пишшиқ әмәс, хитай тилиғиму пишшиқ әмәс қилип йетилдүрмәктә. Бу ата, аниларни вә оқутқучиларни бирдәк әндишигә селиватқан мәсилидур.
Атуштики бир башланғуч мәктәп уйғур оқутқучиси уйғур балиларға өз ана тилида әмәс, хитай тилида дәрс сөзләшниң өзигиму, балиларғиму бесим болуватқанлиқини ейтқан иди.
Ақсудики мәлум толуқсиз оттура мәктәп оқутқучиси уйғур балиларниң оқуш нәтиҗилириниң зор дәриҗидә төвәнләп бериватқанлиқини, һазирқи һалитигә қарап уларниң кәлгүсидин ғәм қилидиғанлиқини азаб билән ипадилигән иди.
Қош тил маарипи уйғур әвладлириға тил өгәткини билән иқтидар өгитәлмәйдиғанлиқи, һәр бир хитайчә тәрбийиләнгән уйғур пәрзәнтиниң аламәтлиридин ениқ мисаллар билән һәр бир ата, аниға, һәр бир оқутқучиға, һәр бир уйғурға аян болмақта. Қош тил маарипи хушал сәбий балиларни хиялчан, изтирап балиларға айландурмақта.
Илгири зияритимизни қобул қилған, кичикидин хитайчә оқуған бир уйғур яш, өзиниң һәтта уйғурчә чүшму көрүп бақмиғанлиқини ейтқан иди.
Хитайниң қош тил маарип сиясити чәтәлләрдики уйғур зиялий вә паалийәтчиләрниңму изчил наразилиқи һәм тәнқидигә учрап келиватқан наһәқ сиясәтләрниң бири. Уйғур паалийәтчилиридин германийидики пәрһат юруңқаш вә америкидики мәмәт тохти әпәндиләр, хитайниң қош тил маарип сиясити арқилиқ өзиниң асасий қануни, аптономийә қанунини дәпсәндә қилғандин башқа, өзи имза қойған йәрлик милләтләрниң өрп-адәт вә мәдәнийәтлирини қоғдаш һәққидики хәлқаралиқ келишимләргиму хилап һалда елип бериватқан бу хил қанунсиз сиясити, уйғурларниң кәлгүси әвладлири үстидин елип бериватқан мәдәнийәт қирғинчилиқ җинайити дәп тәнқид қилиду.