Xitayning Uyghur élide yürgüzüwatqan "qosh til" da oqutushining mahiyiti néme?

• Muxbirimiz gülchéhrening bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

2006 – Yili 13 – öktebir küni xotendiki bir qosh tilliq toluqsiz ottura mekteptiki Uyghur oqughuchilar Uyghur tili dersi anglimaqta. Qosh tilliq mekteplerde Uyghur tilining ishlitilishi peqet Uyghur tili dersi bilenla cheklenmekte. AFP

Xitay hökümitining Uyghur milliy ma'aripida qosh tilliq ma'arip siyasitini resmiy yürgüzüshke bashlighanliqigha 20 yil boldi. Bu munasiwet bilen nöwette, xitay hökümitining bashqurushidiki axbarat wastilirida xitayning Uyghur élide qosh tilliq ma'arip siyasiti heqqidiki teshwiqatlar kücheymekte.

Qosh til ma'aripi teshwiqati kücheytilmekte

Bolupmu béyjingda ikki yighinning échilishi bilen Uyghur éli wekillirining xitay merkizi hökümitining qosh tilliq ma'aripni kücheytishni telep qiliwatqanliqi asasiy téma qilin'ghan xewerler bérilishke bashlidi. Bu heqte Uyghur éli xewer torining -7 mart küni élan qilighan xewiride körsitishiche, béyjingda échiliwatqan xelq wekiller qurultiyigha barghan Uyghur wekiller, yenimu köp az sanliq millet oqughuchilirigha xitay ölkiliride oqush pursitini yaritip bérish, qosh tilliq oqutquchilarni terbiyileshni kücheytish, qosh tilliq oqutush qedimini yenimu tézlitish dégen'ge oxshash pikirlerni bergeniken.

Tengritagh tor bétide yene "qosh til" da oqutush xizmiti toghrisida 8 so'al? dégen témida xitayning qosh tilliq ma'arip siyasitini sherhiligen mexsus bir maqale élan qilindi.

Gerche mezkur maqalide xitayning qosh tilliq oqutush siyasitige tebir bérip "qosh tilda oqutush" az sanliq millet mekteplirining az sanliq millet tili we xenzu tilida oqutushni teshkilleshtiki bir xil oqutush sheklini körsitidu, qosh tilda oqush, ana tilni yaxshi öginish asasida xenzu tilini igilesh dégenliktur "déyilgen bolsimu, emma emeliyette Uyghur mektepliride qolliniwatqan bu xil qosh til ma'aripi qedemmu ‏- qedem peqet xitay tilini asas qilghan ma'arip endizisige aylinip qalmaqta.

Maqalide yene körsitilishiche, xitay hökümiti qosh tilda oqutushning uzun muddetlik istiratégiyilik wezipe ikenlikini otturigha qoyup, bu bir türlük uzun muddetlik xizmet, birdinla netije chiqarghili bolmaydu, 10 yil, 20 yil, 30 yil hetta uningdin uzun waqit kétishi mumkin, shunga qosh tilliq oqutush xizmitini ilgiri sürüsh kérek, buni ishqa ashurushta uzun muddet jengge atlinidighan teyyarliq bolush kérek" dep tekitligen.

Uyghurlar "qosh tol " ma'aripining Uyghur ma'aripini xitaychilashturush ikenlikini ilgiri sürmekte

Yeni xitay deslepte az sanliq millet mektepliride xitay tili derslikidin ibaret peqet birla ders til dersi süpitide xitay tilida oqutulup bashqa barliq dersler shu az sanliq milletning ana tilida oqutulup kelgen bolsa nöwette del eksiche haletke kélip, birla til edebiyat dersi yaki ana til dersi namida bir yaki bir nechche qoshumche derslik ana tilida oqutulup bashqa barliq dersler xitayche oqutulmaqta.

Shunga Uyghur ma'aripchi shundaqla bir qisim Uyghur ziyaliyliri xitay éytiwatqan "qosh til" da oqutushning mahiyiti emeliyette xitayche oqutush yeni Uyghur ma'aripini "xitaychilashturush" dep baha bermekte. Bu heqte ilgiri Uyghur élide on nechche yil ma'arip sépide oqutquchi bolup ishligen, yéqinda amérikigha kélip yerleshken Uyghur ziyaliysi élshat ependining köz qarashlirini alduq: gerche xitay hökümiti az sanliq milletlerge qosh tilliq ma'aripni élip bérish, az sanliq millet ishlirini tereqqiy qildurushta, her qaysi milletlerning güllep tereqqiy qilishigha, az sanliq millet ma'arip süpitini östürüshke paydiliq, milletler otturisida medeniyet almashturushqa paydiliq dep körsitiwatqan bolsimu, emma Uyghur ziyaliyliri, xitayning qolliniwatqan nöwettiki atalmish qosh tilliq ma'arip siyasitining emeliyette Uyghur medeniy ma'arip tereqqiyatigha eslige keltürgüsiz chékinish élip kéliwatqanliqini otturigha qoymaqta. Uzundin buyan Uyghur ma'arip tereqqiyati heqqide mulahize yürgüzüp kéliwatqan kanadadiki Uyghur ziyaliyliridin memet toxti ependi bu heqte öz köz qarashlirini otturigha qoydi.

Az sanliq millet tilliri nöwettiki ilim hem uchur tereqqiyatigha yétishelmey qaldi dégendek sepsetilerni otturigha qoyghan xitay da'iriliri yene, Uyghur élide néme üchün qosh tilda oqutushning kücheytip élip bérilishining zörürlikige tebir bérip "xenzu tilini öginish, ilghar pen ‏- téxnika bilimlirini qobul qilish alaqichisi qoralliri, uchur téxnikilirini igileshtiki muhim körük, hazir xitay tili dunyadiki 6 chong tilning biri bolup qaldi, xenzu tilini ögenmigende memliketke hetta dunyagha yüzlen'gili bolmaydu " dep tekitligen.

Uyghur ziyaliyliri héchqachan ma'aripta bashqa tillarnimu öginishni ret qimaydu. Jümlidin xitay tili öginishni qarshi alidu, emma ularning tekitlewatqini, ana tilni asas qilghan halda xitay tilini we bashqa tillarni öginish. Emma xitay hökümitining yürgüzüwatqan siyasiti peqet xitay tilinila merkez qilip Uyghur we bashqa az sanliq millet tillirini inkar qilish hetta peydinpey yoldin qaldurush bolghanliqi üchün bu xil atalmish "qosh til" da oqutush az sanliq milletlerde sheksiz qarshiliq hemde naraziliqlarni meydan'gha keltürmekte.

Uyghur ziyaliyliri birdek xitay hökümiti ataqta" qosh til" emeliyette bolsa peqet xitay tilidin ibaret bir tilni asas qilghan ma'arip endizisini qollinishqa heriket qilmaqta. Dep baha béridu. (Gülchéhre)