'Қудрәтлик бомба'

Сүрәт, 'қудрәтлик бомба' намлиқ мақалида берилгән үрүмчи кочилиридин бир көрүнүш.

"Қудрәтлик бомба" Намлиқ бу мақалә ник холдсток исимлик мухбир тәрипидин йезилған. У мақалисиниң бешида алди билән уйғур райони, униң тарихи, җуғрапийиси һәққидә қисқичә мәлумат берип өткәндин кейин 2009 - йили үрүмчидә йүз бәргән 5 - июл вәқәси һәққидә тохтилип өтиду. У 5 - июл вәқәсни хитай даирилириниң чәтәлләрдики бөлгүнчи күчләр вә террорчилар қилди дәп елан қилғанлиқини, әмма уйғурларниң болса хитайларниң диний, миллий кәмситишигә учраватқанлиқи, милйонлиған хитай көчмәнлириниң уйғур райониға келип, уйғурларниң ишсз қалдурулуватқанлиқидин шикайәт қилидиғанлиқини баян қилиду.

Ник холдсток, 5 - июл вәқәсигә даир нурғун гуманларниң вә еқип йүргән һәрхил гәп - сөзләрниң барлиқини ейтиду. У мундақ дәйду:

-- Тинч башланған бу намайиш қандақ болуп қанлиқ бир вәқәгә айлинип кәтти, немишқа хитай сақчилири 7 - июл күни кочиға чиққан хитайларни тосимиди. Мән илгири уйғур районида 7 йил турған бери болуш сүпитим билән кона уйғур тонушлиримдин бу соалларниң җавабини тепишни үмид қилдим. Лекин аридин хили йиллар өтүп кәткәчкә вә бу йәрдә интернетлар кесиветилгәчкә кона тонушлурум билән алақә орнитишқа пурсәт болмиди. Мән кочиларда, ашханиларда кишиләр билән сөһбәтлишишкә тиришқан болсамму нәтиҗигә еришәлмидим. Мән бир һәптә үрүмчи кочилирида пәқәт һәрбий аптомобилларни вә һәммә йәргә ямрап кәткән сақчиларни рәсимгә тартиштин башқа нәтиҗә һасил қилалмидим. Мән аста - аста үмидимни йоқитишқа башлиған идим. Бир күни мән чүштә тамақ йигили "кентакий" тез тамақханисиға кирип тамақ йәп олтураттим. Туюқсиз бири маңа "сиз тоху гөшини яхши көридикәнсиз ‏ - дә? " деди. Мән бешимни көтүрүп қариғинимда 20 нәччә яшлардики бир уйғур балини көрдүм....

У бала мениң немә иш қилидиғанлиқимни сориди. Мән униңға өзәмниң мухбир икәнликимни вә хитай һәққидә мақалә язидиғанлиқимни ейттим. Адәттә мән буни башқиларға дегинимдә башқилар үркәтти. Әмма, у бала наһайити һаяҗанланған һалда "ундақта сизниң вақтиңиз барму" деди. Мән сәл тәмтирәп қалдим. Әмма, өзәмниң һазирғичә һечқандақ киши билән сөзлишиш пурситигә еришәлмигәнликимни ойлап униң билән көрүшүш тәлипигә қошулдум.

Мухбир өзиниң исмини алим дәп тонуштурған бу бала билән көрүшидиған вақит вә орунни дейишип қойғандин кейин бәлгиләнгән орунға кәлгәнлики, әтрапта нурғун сақчиларниң барлиқини вә алимниң униңға йеқинлишип шивирлиған һалда "маңайли" дәп өтүп кәткәндин кейин, өзиниң алимни әгишип маңған җәрянлирини инчиклик билән баян қилиду. У алимниң өйигә киргәндин кейин, алим билән шявгүән вәқәси вә үрүмчи вәқәси һәққидә сөзләшкәнликини баян қилған болуп, алим мухбирға ичкиригә уйғур яшларни йөткәш мәсилиси һәққидә сөзләп бәргән.

Мухбир бу һәқтә мундақ дәп баян қилиду: "алим маңа хитай даирилириниң уйғур қиз - оғуллирини ичкиригә мәҗбурий елип баридиғанлиқини ейтқинида мән интайин һәйран қалдим. Мән улар буниңға мәҗбурлинамду дедим. Алим маңа һөкүмәтниң балилирини әвәтишкә қошулмиғанларни җәриманә вә башқа җазалар билән җазалайдиғанлиқини ейтип бәрди вә -- улар бизни айривәтмәкчи. Бу завутта 8000 дин артуқ уйғур ишләйду. Шявгуәндики вәқәдә 17 уйғур өлди. Лекин һөкүмәт аран икки дәп көрсәтти. Сақчилар әйни вақитта уларни тосимиди. Һечкимни тутмиди. Улар үчүн уйғурлар өлсә һеч гәп әмәс -- деди."

Апторниң баян қилишичә, алим униңға шявгуән вәқәсидин кейин уйғурларниң буниңға қаттиқ нарази болғанлиқи, пүтүн яшларниң кочиға чиқип намайиш қилиш җәрянлирини ейтип бәргән.

Аптор мундақ дәйду: "Алим интайин һаяҗанланған һалда вәқәни баян қиливатататти. У маңа мундақ деди: -- биз тинч намайишқа чиқтуқ. Лекин бир сақчи туюқсиз намайишқа чиққан қизларниң бирисиниң көксигә урушқа башлиди. Буниң билән биз ғәзәплинип вақирашқа башлидуқ. Кейин аптомобилларда қораллиқ қисимлар кәлди. Улар худди урушқа кәлгәндәк қоралланған иди. Биз буни көргәндин кейин техиму ғәзәпләндуқ. Андин бизму қолимизға ташларни елип етишқа башлидуқ."

Мән алимдин, тинчлиқ намайишини кейин җәмийәттики ишсиз уйғурлар қалаймиқанчилиққа айландурувәтти дәйдиған көз қараш барлиқини, буниң тоғра яки хаталиқини сориғинимда у маңа бу вәқәни пәқәтла иқтисадий сәвәбләр билән келп чиқти дейишниң тоғра әмәсликини ейтти. У, "қалаймиқанчилиқниң бир қисмини улар қилди. Лекин улар болмиған тәқдирдиму бәрибир шундақ болар иди. Чүнки ишниң ичидә сән билмәйдиған нурғун сәвәбләр бар," деди.

Мән алимға бу намайишниң хитайларға қарши елип берилғанлиқи тоғриму, дәп соридим. Мән уни буни рәт қилиду, дәп ойлиған идим. Әмма, у әксичә, "бу тоғра, шу күни нурғун хитайлар өлди. Лекин 90 дин артуқ уйғурму охшашла сақчилар тәрипидин өлтүрүлди. Әмма, улар буни телевизийидә демәйду. Улар пәқәтла өлтүрүлгән хитайларнила көрситиду. Мән шу күни бир хитайни уруватқан икки достумни болди қилиңлар, уни өлтүрүп қоймаңлар, дәп тосувалған идим. Лекин, мән шу күни нимишқа шундақ қилғандимән дәп ойлаймән. Чүнки 7 - июл күни хитайлар қоллириға пичақ ‏ - тоқмақларни көтүрүп чиққандин кейин идийәмдә өзгириш болди," деди.

Аптор мақалисидә 7 - июл күни хитайларниң арисиға сақчиларниң қошулуп биллә чиққанлиқи, сақчиларниңму уйғурлардин қисас елишқа қатнашқанлиқиға даир гәп - сөзләрниң барлиқини, өзиниң алимдин буни сориғинида алимниң униңға қәтий ишинидиғанлиқи, вә буниң тоғрилиқиға даир бәзи көрүнүшләрни өзигә көрсәткәнликини баян қилған. Аптор төмүр тоқмақлар билән қоралланған бу хитайларниң худди бир йәрдин буйруқ күтүп турғандәкла көрүнидиғанлиқини тәсвирләйду.

Аптор уйғурларниң хитай һакимийитиниң сиясәтлиридин қаттиқ нарази икәнлики вә у йәрдики бесим һәққидә мәлумат бәргәндин кейин өз көз қаришини баян қилип мундақ дәйду: "мениң қаришимчә, намайишқа чиққан уйғурларниң ғәзипи орунлуқ. Намайишниң кейин берип қанлиқ вәқәгә айлинип кетиши һәргиз уйғурларниң орунлуқ сәвәблирини йоққа чиқиралмайду."
 
Алим маңа уйғурларниң әһвалини мундақ дәп сүрәтләп бәрди: "нурғун уйғурлар мән сиясәткә арилашмисамла маңа һечнимә болмайду, дәп ойлайду. Биз күчлүк әмәс. Әгәр сизниң виҗданиңиз болса, сизгә бу йәрдә пәқәтла үч йол бар, яки сиән өлисән, яки қамилисән, яки чәтәлгә қачисән."

Мән алимдин бу намайиштин кейин қандақ өзгириш болди, дәп сориғинимда уни чоқум шәһәрни қаплап кәткән миңлиған сақчилардин сөз ачиду, дәп ойлиған идим. Әмма, у мениң ойлиғинимниң әксичә, "өзгириш? әң чоң өзгириш, нурғун хитайлар һазир бизгә һөрмәт қилиду, улар биздин қорқидиған болди. Чүнки улар бизниң күчимизни көрди," деди.

Алимниң ейтишичә, униң иниси һазир түрмидә икән. Униң достиниңму иниси түрмидә икән. У хитай даирилириниң уйғурларни сәвәбсиз тутуп уларни нәччә ай солап қойидиғанлиқини, бәзилириниң из - дерәксиз йоқап кетидиғанлиқини ейтти.

Мақалидә баян қилинишичә, мухбир алим билән сөһбәт қиливатқанда, алимниң йәнә бир достиму кәлгән вә сөһбәткә қатнашқан. Алим у балини мухбирға, "мениң бу достум нурғун кишиләрни тәшкиллийәләйду, мән униңға йәнә намайиш қилайли десәм, у, "пайдиси йоқ" дәйду дәп тонуштурған.

Аптор сөзини давам қилип алим билән иккиси оттурисидики диалогни мундақ баян қилиду:

Алим маңа: "бизгә бирла йол бар. У болсиму уруш қилиш. Әгәр мәндә йүз яки миң кишини өлтүридиған бомба болсиди, мән уни партлатқан болаттим. яки биздә калашникопи бар 1000 уйғур болған болса, андин улар миңдәк хитайни өлтүрүвәткән болсиди, бу иш һәл болған болатти," деди.

У буни дәватқанда һаяҗандин нәпси йетишмәй қеливататти. Дәл шу чағда алимниң дости сөзгә қошулди. Алим униң сөзлирини маңа тәрҗимә қилип бәрди.

Алимниң дости: "биз һәммимиз афғанистанға беришни арзу қилимиз. У йәргә берип кампқа қатнишип, бир ‏- икки йил шу йәрдә тәрбийилинип келишни арзу қилимиз. Миңдәк киши тәрбийилинивалсақ дәп үмид қилимиз. Биз пәқәт миң хитай өлтәрсәкла қалған хитайлар өзликидин кетиду."

-- Әгәр ундақ болмисичу, дәп соридим мән униңға.

-- Мәнчә улар асасән кетиду. Әгәр кәтмисә йәнә миңни артуқ өлтүримиз. Андин улар кетиду. Чүнки хитайлар бәк қорқунчақ.

-- Сәнчә адәттики хитай пуқраси билән хитай һәрбийлири арисида пәрқ йоқму?

-- Әгәр у уйғур районида туруватқан икән, уһалда у бир гунаһкар. Пәқәт ушшақ бала яки аял кишиләрниң сиртида һәммиси гунаһкар.

-- Сән бундақ қилсаң уйғурларниң әһвали техиму чатақ болсичу?

-- Уйғурларниң әһвали аллиқачан чатақ бопқалған. Улар бир күндә үч вақ қуруқ нан йәйду.

-- Әгәр хитайлар уйғурларға қайтурма зәрбә бәрсичу?

-- Уйғурларниң әһвали интайин начар. Улар аллиқачан өлүп болған.

Униң қаришичә, миңларчә уйғурниң бу йолда қурбан болуши һечгәп әмәс иди. Мән алимға нурғун сөз қилип, әгәр улар бундақ йолни таллиса хәлқара җәмийәттә қоллашқа еришәлмәйдиғанлиқини, америкиниңму буни қоллимайдиғанлиқини ейттим.

У маңа җавабән:

-- Америка бизгә ярдәм қиламду ? улар тибәткә ярдәм қилдиму? улар хитайға бир нәрсә қилиштин қорқиду, деди.

Мән бу вақитта униң гепигә рәддийә беришкә амалисз қалдим. Чүнки бу йәрдә болуватқан бу бесимға қарши башқа бир амалму йоқтәк көрүнүвататти. Униң үситигә хитайниң тибәттики сияситигә қарши елип берилған нурғун паалийәтләрниңму хитайниң сияситини өзгәртиштә үнүми болмиған иди.

Аптор алимниң дости билән болған сөһбитиниң давамини мундақ баян қилиду:

Алимниң дости қолиға қәләм елип үч оқ сизип туруп, маңа бу йәрдә уйғурларға үч йол барлиқини чүшәндүрүшкә башлиди: "бизгә бу йәрдә үчла йол бар. Биринчиси, чәтәлләрдин ярдәм елиш, болупму америка вә беританийидин ярдәм елиш. Лекин бу мумкин әмәс. Чүнки һечким хитайға чеқилишни халимайду. Иккинчиси, тинчлиқ билән намайиш қилиш, һөкүмәткә йеқинлишип, улардин бизниң әһвалимизни яхшилашни тәләп қилиш. Үчинчи йол болса, талибан. 2010 - Йили һеч иш йүз бәрмәйду. Әмма 2011 - йили сән чоқум бу йәргә йәнә кәлгин. Кәлсәң, чоқум бир иш болғинини көрисән."

У қәләмни қоюп кәйнигә йөлүнүп олтурди. Униң һәрикәтлиридә бир хил риқабәт бардәк, худди мениң рәддийә беришимни күтүватқандәк қилатти. Лекин мән гәрчә униң террорлуқ һәққидики қарашлирини анчә яқтуруп кәтмисәмму, әмма мәндә униңға рәддийә бәргүдәк башқа сөз қалмиған иди.

Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.