Washin'gton pochtisi: “Rabiye qadir, xitaydin chet'elge chiqqan kishilik hoquq aktipliri ichidiki tesiri küchiyiwatqanlarning biri”

Xitaydiki ema kishilik hoquq aktipi chén gu'angchéngning amérikida panahlinish éhtimali xewer qilin'ghandin kéyin, bu tyen'enmin weqesidin kéyin amérikigha qéchip chiqqan barliq kishilik hoquq aktipliri mesilisini qaytidin kün tertipke élip keldi. Washin'gton pochtisi géziti xitaydin qéchip chiqqan kishilik hoquq aktiplirining hazirqi pa'aliyetliri tepsiliy tonushturulghan bir maqale élan qilghan bolup, uningda Uyghur milliy herikitining rehbiri rabiye qadir xanimmu tonushturulghan. Maqalide uninggha, kishilik hoquq pa'aliyetlirini muweppeqiyetlik halda dawam qilip, dawamliq yuqirigha örlewatqanlarning biri, dep baha bérilgen. Rabiye qadir xanim bügün bu heqte radi'omizgha bayanat bérip, özining netije qazinishidiki sewebler üstide toxtaldi.

Xitaydiki ema kishilik hoquq aktipi chén gu'angchén nezerbendtiki öyidin qéchip ketkendin kéyin, uning amérikida panahlinidighanliqi we bu mesilining yéqinda xitaygha ziyaretke baridighan amérika dölet ishliri ministiri hillariy kilintonning xitaygha qilidighan ziyaritining asasliq témisi bolidighanliqi yéqinqi künlerdin buyan amérikining kün tertipini meshghul qiliwatqan muhim mesililerning biri bolup qaldi.

Tünügün amérika prézidénti barak obama muxbirlarning bu heqtiki so'aligha jawab bergende, chén gu'angchénning ismini biwasite tilgha almighan bolsimu, emma “Kishilik hoquq mesilisi amérika-xitay arisidiki uchrishishlarda dawamliq eng muhim téma bolup keldi, amérika xitayning démokratiyilishishige köngül bölidu” dédi.

Hazir bu heqte chiqiwatqan xewerlerde hazir chén gu'angchénning amérikida panahlinidighanliqi heqqide éniq melumatlar bolmisimu, emma közetküchiler weqelikning tereqqiyatidin, amérikining chén'gha panahliq béridighanliqi, chénningmu buni qobul qilip, amérikigha kélidighanliqi éhtimalgha eng yéqin, dep qarimaqta. Chén gu'angchén'gha oxshash bir dang chiqarghan kishilik hoquq aktipining xitaydin chiqip amérikida panahlinish éhtimali hazir közetküchilerde oxshimighan köz qarashlarni peyda qildi. Chünki, 1989-yilidiki tyen'enmén oqughuchilar herikitidin kéyinki yillarda xitaydin chet'ellerge chiqip ketken kishilik hoquq aktipliri sugha chüshken tashtek yoqap ketken misallarmu az bolmighanliqtin, bir qisim közetküchiler chén gu'angchénning chet'elge chiqip erkinlikke érishishini ijabiy ehwal dep qarisimu, emma uning bundin kéyinki kishilik hoquq kürishide hazirqidek netije yaritalaydighanliqidin gumanlanmaqta. Mesilen, washin'gton pochtisi bu heqte élan qilghan mulahiziside chén gu'angchénni amérikida panahlinishtin awwal mushu éhtimalliqni közde tutushqa eskertken.

“Chén gu'angchén amérikida panahlinishtin ilgiri shöhritidin ayrilip qélish éhtimalliqini dengsep körüshi kérek” dep mawzu qoyulghan mulahizide xitaydiki démokratiyilik heriketlerde rol alghan we kéyin amérikigha kélip yashawatqan bezi kishilik hoquq aktiplirining hazirqi ehwalliri misal keltürülgen. Uningda, 16 yil xitay türmiside yatqandin kéyin hazir amérikida yashawatqan shü wénli, tyen'enmén oqughuchilar herikitidin kéyin qéchip chiqqan li lu, fang liji qatarliq aktiplar chet'elge chiqqandin kéyin türlük sewebler tüpeylidin öz pa'aliyetlirini dawam qilalmighanliqtin, netijide démokratiyilik heriketlerdiki roli we tesiridin ayrilip qalghanliqi misal qilin'ghan we bundin sirt yene, amérikigha kelgendin kéyinmu aktip halda démokratik pa'aliyetlirini dawam qiliwatqan sanaqliq örneklerdin misal bérilgen bolup, Uyghur milliy herikitining rehbiri rabiye qadir xanim ene shu sanaqliq örneklerning biri. Maqalide u, amérikigha chiqqandin kéyinmu öz tesirini üzlüksiz kücheytken we amérika sabiq prézidénti bushning ikki qétim qobul qilishigha érishken sanaqliq kishilik hoquq aktipi qatarida alahide tilgha élin'ghan.

Rabiye qadir xanim amérikining diplomatiyilik tirishchanliqliri netijiside, axiri 2005-yili türmidin azad qilinip, amérikidiki a'ilisi bilen jem bolush pursitige érishken idi. Washin'gton pochtisi uning amérikigha kelgendin kéyinmu aktip pa'aliyet qilip, Uyghur dawasining séymasi haligha kelgenlikini neqil qilghan.

Rabiye qadir xanimning xitay hökümitige qarshi élip bériwatqan kishilik hoquq herikitini ongushluq dawam qilghan sanaqliq bir qanche kishining biri bolalishidiki seweb néme? rabiye qadir xanim bügün radi'oyimizning ziyaritini qobul qilip, özining bu heqtiki tesiratlirini biz bilen ortaqlashti. U özining bu netijisini weziyetning teqezzasi we barliq Uyghur kishilik hoquq pa'aliyetchiliri we xelqining qizghin qollap-quwwetlishidin ayrip qarighili bolmaydighanliqini bildürdi.

Rabiye qadir xanim yene, milliy dawada qolgha keltürgen netijilirini amérika bashchiliqidiki démokratiyini yaqilaydighan herqaysi ellerning Uyghur milliy dawasigha bolghan qollishidin ayrip qarighili bolmaydighanliqini bildürdi.

U sözining axirida, ittipaqliq we birlikning Uyghur milliy dawasining kelgüsi tereqqiyati üchün hel qilghuch ehmiyetke ige ikenlikini eskertip, barliq Uyghurlarni ortaq nishan astida zich uyushushqa chaqirdi.