Уйғур елидики диний бесимға қарита хәлқара мәтбуатларда йәр алған инкаслар

Төвәндә мухбиримиз ирадә силәргә хәлқара мәтбуатларда қозғалған инкасларни тонуштуруп өтиду.

Һөрмәтлик радио аңлиғучилар, хитай даирилири уйғур елидә йолға қоюватқан диний бесим сиясити, болупму уларниң рамизан мәзгилидә оқутқучи - оқуғучиларни, дөләт кадирлирини рози тутуштин чәкләп уқтуруш чиқириши, ишчи - хизмәтчиләрниң чүшлүк тамаққа мәҗбурлиниши, һәтта бир қисм җайларда хитайларниң уйғур кадирларни йоқлаш баһаниси билән йемәклик көтүрүп келишидәк әһваллар дунядики ахбарат вастилириниңму диққитини қаттиқ қозғиди. Бу һәқтики хәвәрләр америка, әнгилийә, австралийә, түркийә, қатар, сәуди әрәбистан қатарлиқ дөләтләрдә чиқидиған ахбарат вастилиридә көпләп елан қилинди. Бу һәқтә түрлүк мулаһизиләр оттуриға қоюлди. Мәсилән, “дөләт” гезитидә елан қилинған “хитайдики мусулманлар рамизан риқабитигә дуч кәлмәктә” мавзулуқ хәвәр мақалисидә мухбир алди билән хитайдики туңган мусулманлири билән уйғурларниң диний әркинлик вәзийитидики пәрқ үстидә тохталған. У хитайдики туңган мусулманлириниң өз ихтиярлиқи буйичә рози тутуватқанлиқини, уларниң бу җәһәттә бесимға учримиғанлиқини баян қилип өткәндин кейин, әмма уйғур мусулманлири үчүн әһвалниң башқичә икәнликини, уйғур мусулманлириниң болса уйғур районлуқ даириләр тәрипидин давамлиқ бесим вә тәқибкә учраватқанлиқини ейтқан.

Мақалидә, уйғур район даирилириниң йиллардин буян рамизан мәзгилидә уйғур мәктәплиридә тамақ тарқитиш арқилиқ, дөләт кадирлирини иштин қоғланди қилиш тәһдити билән рози тутуштин чәкләп кәлгәнлики баян қилинған. Мақалиниң аптори хәвиридә, шяңгаң пән - техника университетиниң профессори диң шөляңниң көз қарашлириға йәр бәргән. Дең шөляң әпәнди хитайдики аз санлиқ милләтләр мәсилиси үстидә тәтқиқат елип барған киши болуп, у хитай һөкүмитиниң уйғур елидә йүргүзүватқан сиясәтлиригә қарита өз көз қаришини мундақ баян қилған:

Әгәр һөкүмәт даирилири мушундақ қаттиқ қоллуқни давам қиливәрсә, районда техиму көп шиддәткә йол ачиду. Рамизан дегән мусулманлар үчүн интайин муһим бир ай. Бу сиясәткә тақашмиса, немишқа уларни өзи халиғанни қилғили қоймайду. Бу наһайити ечинишлиқ бир әһвал.

Профессор дең шөляң хитай һөкүмитиниң райондики сүркилишни азайтиш үчүн һазир йүргүзүватқан сияситини өзгәртиши керәкликини әскәртип : “хитай һөкүмити райондики сүргилишни азайтимән дәйдикән, чоқум алди билән уйғурларға иш бериши керәк. Һөкүмәт уларниң мәдәнийити, диниға һуҗум қилиш арқилиқ уйғурларниң һөкүмәткә болған ишәнчисизликини техиму ашурди. Һөкүмәт уйғурларни иқтисадий пурсәтләрдин көпрәк бәһримән қилиш арқилиқ уларниң наразилиқини азрақ болсиму пәсәйтәлиши мумкин” дегән.

Бу һәқтә йәнә, истратегийилик мулаһизиләр тор бети болған “айланма йол сиртида” намлиқ тор бәттиму бир мулаһизә елан қилинған. “хитайда мусулманлар мәсилиси мәвҗутму ?” дегән мулаһизидә хитай һөкүмитиниң уйғур елидә йүргүзүп келиватқан диний бесим сиясәтлири вә бу рамизан мәзгилидә йолға қоюлуватқан чәклимиләрдин мәлумат берилгән вә хитай һөкүмитиниң мол байлиққа толған бу кәң земиндин айрилип қелиштин қаттиқ әнсирәйдиғанлиқи, уларниң радикаллиқни кәлгүсидә өзлиригә баш ағриқи тепип бериду, дәп қарайдиғанлиқини билдүргән болуп, мақалидә:

- Уйғур елидики мусулманлар йиллардин бери бесимға учрап кәлди. Бу йилму вәзийәт илгирики йиллардин пәрқлиқ болмиди. Хитай оқутқучилар мәктәп балилириға кәмпүт тарқитип беридиған, уларни розисини бузушқа мәҗбурлайдиған әһваллар охшашла тәкрарланди. Әмәлийәттә, хитай һөкүмитиниң бу иҗралири бейҗиң һөкүмити ишқа ашурмақчи болуватқан “милләтләр итттипақлиқи” ға пайдилиқ әмәс. Хитай даирилириниң уйғурларни рози тутуштин вә шуниңдәк башқа диний паалийәтләрдин чәкләшкә охшаш сиясәтлири қоллашқа еришәлмәйду. Диний әркинлик дегән әң муһим кишилик һоқуқларниң бири. Дөләттә адаләтни турғузуш үчүн хитай һөкүмити пуқраларниң тәлипигә қулақ селиши керәк. Ислам динини чәкләш чарә әмәс, дәп көрситилгән.

Йәршари вә мәктуплар гезитидә елан қилинған “һоқуқ, рамизан вә хитай һөкүмитиниң динни чәткә қеқиши” намлиқ мақалидә уйғурларниң мусулман түркий хәлқ икәнлики, кейинки йилларда бу районда хитай нопусиниң һәссиләп ешип, уйғурларниң нопуси билән тәңләшкәнлики вә бу районниң бир қанчә қетимлиқ зор етник сүркилишләргә сәһнә болғанлиқи һәққидә қисқичә мәлуматлар берилгән. Гезит уйғур елидики диний бесим һәққидә төвәндикидәк мулаһизә йүргүзгән :

Уйғур ели наһайити сәзгүр бир район. 8 Дөләт билән чегрилинидиған бу район хитайни нефит вә тәбиий газ билән тәминләп кәлмәктә. Уйғур мусулманлириниң диний бесимға учрайдиғанлиқи йеңилиқ әмәс. Әмма, йеқинқи йиллардин буян бу бесим һәссиләп ешип, райондики муқимсизлиқниң вә хәвпсизликниң асаслиқ сәвәбчиси бопқалди. Өткән һәптә хитай даирилири 20 кишини диний радикаллиққа бағлап, қамақ җазасиға һөкүм қилди.

Әмма, хитай һөкүмити тинчлиқпәрвәр йосунда елип бериливатқан интайин адәттики бир диний паалийәтләрниму чәкләш арқилиқ бөлгүнчиликкә йол ечип бәрмәктә. Әгәр даириләр бу сияситигә мушундақла давам қилидикән, хитай рәһбәрлири бир күни өзлириниң диний әркинликни, җүмлидин кишилик һоқуқни чәткә қаққанлиқидин қаттиқ пушайман қилип қалидиған бир ақивәткә қалиду.