Stalin alwastimu yaki qehrimanmu?
Muxbirimiz ümidwar xewiri
2008.04.16
2008.04.16
Gruziyidiki addiy mozdoz a'iliside tughulup, kichikidinla yaxshi we sistémiliq ma'arip terbiyisi körüsh imkaniyetliridin toluq behrimen bolalmighanliqigha qarimay, 20 - esir tarixidila emes belki, pütün insaniyet tarixidiki eng meshhur diktator hökümranlar tizimlikige kirgen stalin sowét ittipaqining yimirilishidin kéyin rusiye démokratliri teripidin 20 milyon ademning ölüshining biwasite yaki wasitiliq sewebkari dep eyiblinip, jallatliq we rezillikte alwastigha oxshitilsimu, biraq yéqinqi waqitlardin rusiyining her qaysi jaylirida uninggha choqunush, uning obrazini qehrimanlashturush xahishliri bash kötürüshke bashlighan.
Hetta beziler buni stalin hökümranliq qilghan 1924 - yilidin 1953 - yilighiche bolghan 30 yil ichide pütün sowét ittipaqida ewji alghan stalin'gha choqunush, uni ilahlashturush keypiyatlirining irsiyet xaraktérliq tesiri bilen baghlap chüshenmekte, chünki, stalin dewrini bash kechürgen , yeni shu dewrde uninggha qarighularche we esebiylerche choqun'ghan xéli kop sandiki bir ewlad téxi yéqinqi yillarghiche yashidi hemde yashimaqta.
Sowét ittipaqining yiqilishighiche bolghan 30 nechche yil ichide stalin obrazi asasen dégüdek xünükleshtürülüp bolundi. Sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin, sowit kompartiyisining eyni waqittiki qilmishliri stalin'gha artilip, lénin, stalin qatarliq sabiq sowét kompartiye rehberlirining arqa körünüshliri ashkarilandi.
Rusiyining "newsru" torining bu heqtiki maqaliside körsitilishiche, mezkur en'gliye tarixchisi " stalin bügünki dunya üchün eslidin u kütkendinmu bekrek muhim ehmiyetke ige bolup qaldi, stalin özgirip ketken bolup, u markisizmning asasliq terghibatchisidin rusiyining simwoligha aylandurulghan. Bir gruzin banditining rusiyining eng ulugh impératorliridin biri yeni hakimiyet, impériye we ghalibiyetning simwoli bolup qélishi teqdirning ajayip chaqchiqidur" deydu.
Rusiyining "yéngi xewerler "gézitining élan qilghan ammining rayini sinash netijisidin melum bolushiche, hazir rusiyide %42 rusiyilik rusiyige stalindek dahiy kérek dep hésablaydiken. Bolupmu, yashlarning stalin'gha choqunush keypiyati yuqiri hésablinidiken. %20 Rusiyilik stalin eqilliq dahiy, u sowét ittipaqini qudretlik qilghan we güllendürgen "dep qaraydu. %16 Adem bolsa, rusiye xelqi stalindek dahiydin ayrilalmaydu, haman bir küni shundaq dahiy kélip, tertip turghuzidu" dep qaraydu. Rusiye ma'arip ministirlikining ruxsiti bilen tüzülgen tarix derslik matériyallirida stalin'gha "qehriman" derijiside yuqiri baha bérilgen.
Hetta, yene bir yéngiliq shuki, yéqinqi yillarda rusiyide milletchilik keypiyatlirining küchiyip kétishide rusiye resmiy da'irilirining qoli barliqi, hetta esli k g b orginidin kélip chiqqan prézidént putinning stalinizmning himayichisi ikenliki otturigha qoyulmaqta. En'gliye stalinshunasi simon montéfori bu heqte toxtilip, " putinni yéngi stalin dep atashqa bolmaydu. Chünki u stalinni kem dégendimu yérim alwasti dep hésablighan, emma u stalinning qilghan ishlirigha hörmet bilen mu'amile qilidu. Buni putinning yéngi tarix dersini békitishi ispatlaydu, bu derslikte stalin rusiye bismarki, hazirqi zaman pétiri hem 20 - esirdiki eng muweppeqiyetlik rehber we siyasetchi dep atalghan" dep otturigha qoyghan.
En'giliye tarixshunasi yene eyni waqitta gérmaniyide insaniyetke ziyankeshlik qilghan orunlar jaylashqan binalarning buzulup, uning ornigha yéngi binalar qed kötergen bolsimu, emma, bügünki rusiyide stalin dewridiki qirghinchiliq, wehshiylik qilghan organlarning binaliri we ishxanilirining hazirmu barliqi hetta ishlitiliwatqanliqini eskertidu.
Uyghurlarning 1931 - 1937 - yilliridiki hem 1944 - 1949 - yilliridiki milliy azadliq heriketlirimu stalinning qurban qiliwétishigha duch kelgen bolup, hetta stalin qizil armiye qoshunlirini ewetip, Uyghur qozghilangchilirini qirghin qilghan idi.
Hetta beziler buni stalin hökümranliq qilghan 1924 - yilidin 1953 - yilighiche bolghan 30 yil ichide pütün sowét ittipaqida ewji alghan stalin'gha choqunush, uni ilahlashturush keypiyatlirining irsiyet xaraktérliq tesiri bilen baghlap chüshenmekte, chünki, stalin dewrini bash kechürgen , yeni shu dewrde uninggha qarighularche we esebiylerche choqun'ghan xéli kop sandiki bir ewlad téxi yéqinqi yillarghiche yashidi hemde yashimaqta.
Stalin ölgendin kéyin ,uning obrazi xünikleshtürülgen idi
1953 - Yili stalin ölgendin kéyin 1956 - yiligha kelgende, xrushéw rehberlikidiki sowit ittipaqi kom partiyisi merkizi komitéti teridin tenqid qilinish bilen uning ötküzgen xataliqliri muqimlashturulghan shuning bilen bir waqitta yene uning qaturulghan jesiti depne qiliwétilgen, heykelliri chéqilghan we yaki éliwétilgen idi. Ene shundaq uning obrazini mubalighe qilishlargha xatime bérilish dawamliship , gorbachéw dewrige kelgende uning jinayetliri pash qilinishqa bashlighan idi.Sowét ittipaqining yiqilishighiche bolghan 30 nechche yil ichide stalin obrazi asasen dégüdek xünükleshtürülüp bolundi. Sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin, sowit kompartiyisining eyni waqittiki qilmishliri stalin'gha artilip, lénin, stalin qatarliq sabiq sowét kompartiye rehberlirining arqa körünüshliri ashkarilandi.
Stalinni séghinidighanlar köpeymekte
En'gliyilik tarixshunas we stalinshunas siymon sibég montéfori yéqinda "yash stalin" mawzuluq kitabini neshir qildurup, xelq'araliq mukapatqa sazawer bolghan. U stalin we stalinizmni tetqiq qilipla qalmastin belki, bügünki rusiye jem'iyitidiki stalin'gha bolghan qarash hem stalinizmning tesiri we bashqa mesililernimu közetken hemde tetqiq qilghan bolup, u yéqinqi bir qanche yil ichide stalinizimning rusiyide qaytidin bash kötürüshke bashlighanliqini körsetken.Rusiyining "newsru" torining bu heqtiki maqaliside körsitilishiche, mezkur en'gliye tarixchisi " stalin bügünki dunya üchün eslidin u kütkendinmu bekrek muhim ehmiyetke ige bolup qaldi, stalin özgirip ketken bolup, u markisizmning asasliq terghibatchisidin rusiyining simwoligha aylandurulghan. Bir gruzin banditining rusiyining eng ulugh impératorliridin biri yeni hakimiyet, impériye we ghalibiyetning simwoli bolup qélishi teqdirning ajayip chaqchiqidur" deydu.
Rusiyining "yéngi xewerler "gézitining élan qilghan ammining rayini sinash netijisidin melum bolushiche, hazir rusiyide %42 rusiyilik rusiyige stalindek dahiy kérek dep hésablaydiken. Bolupmu, yashlarning stalin'gha choqunush keypiyati yuqiri hésablinidiken. %20 Rusiyilik stalin eqilliq dahiy, u sowét ittipaqini qudretlik qilghan we güllendürgen "dep qaraydu. %16 Adem bolsa, rusiye xelqi stalindek dahiydin ayrilalmaydu, haman bir küni shundaq dahiy kélip, tertip turghuzidu" dep qaraydu. Rusiye ma'arip ministirlikining ruxsiti bilen tüzülgen tarix derslik matériyallirida stalin'gha "qehriman" derijiside yuqiri baha bérilgen.
Stalinning heykilini ornitish, uning ismini alghan kocha namlirini eslige keltürüsh dolquni qozghaldi
Eng qiziq yéri shuki, nöwette, rusiyining bezi kochilirigha qaytidin stalinning nami bérish telepliri hem uning heykili qaytidin tiklesh teshebbusliri meydan'gha chiqqan hetta yéqinda türkiy tilda sözlishidighan yaqutiye jumhuriyitidiki urush qatnashquchiliri hökümettin stalinning chong heykilini ornitip bérishni telep qilghan bolup, buningdin bashqa yene krasnoyarsk qatarliq jaylardimu shundaq teshebbus otturigha chiqqan.Hetta, yene bir yéngiliq shuki, yéqinqi yillarda rusiyide milletchilik keypiyatlirining küchiyip kétishide rusiye resmiy da'irilirining qoli barliqi, hetta esli k g b orginidin kélip chiqqan prézidént putinning stalinizmning himayichisi ikenliki otturigha qoyulmaqta. En'gliye stalinshunasi simon montéfori bu heqte toxtilip, " putinni yéngi stalin dep atashqa bolmaydu. Chünki u stalinni kem dégendimu yérim alwasti dep hésablighan, emma u stalinning qilghan ishlirigha hörmet bilen mu'amile qilidu. Buni putinning yéngi tarix dersini békitishi ispatlaydu, bu derslikte stalin rusiye bismarki, hazirqi zaman pétiri hem 20 - esirdiki eng muweppeqiyetlik rehber we siyasetchi dep atalghan" dep otturigha qoyghan.
En'giliye tarixshunasi yene eyni waqitta gérmaniyide insaniyetke ziyankeshlik qilghan orunlar jaylashqan binalarning buzulup, uning ornigha yéngi binalar qed kötergen bolsimu, emma, bügünki rusiyide stalin dewridiki qirghinchiliq, wehshiylik qilghan organlarning binaliri we ishxanilirining hazirmu barliqi hetta ishlitiliwatqanliqini eskertidu.
Stalin milyonlighan insanning jénigha zamin bolghan
Sowét ittipaqi yimirilgendin kéyin, stalin dewridiki arxiplarning peydin - pey échilishi hem tetqiq qilinishi netijiside stalinning 30 yilgha yéqin hökümranliq mezgilide 20 milyondin 25 milyon'ghiche ademning hayatidin ayrilghanliqi perez qilindi. Sowét rusiyisining ichki urush hem kopératsiyileshtürüsh dewri, 1937 - 1938 - yilliridiki chong tazilash we bashqa heriketler milyonlighan ademlerning ölümige hem weyran bolushigha seweb bolghan.Uyghurlarmu stalinning qurbanlirigha aylan'ghan
Uyghurlarmu stalinning eng chong qurbanliridin biri bolup, 1919 - 1921 - yilliridiki yette sudiki hem perghane wadisidiki ichki urushlar ,1927 - 1932 - yilliridiki kopératsiyileshtürüsh hem 1937 - 1938 - yilliridiki "xelq düshmenlirige zerbe bérish" heriketliride minglighan sowét Uyghurliri öltürülgen hem qolgha élinip, sibiriye emgek lagirlirigha sürgün qilin'ghan , köpligen Uyghurlar öz yurtini tashlap, qaytidin Uyghur diyarigha köchüshke mejbur bolghan.Uyghurlarning 1931 - 1937 - yilliridiki hem 1944 - 1949 - yilliridiki milliy azadliq heriketlirimu stalinning qurban qiliwétishigha duch kelgen bolup, hetta stalin qizil armiye qoshunlirini ewetip, Uyghur qozghilangchilirini qirghin qilghan idi.