Bir xitay ziyaliysining Uyghur ilidiki saqal, burut qoyush, romal artishni cheklesh permanigha qarita inkasi (1)

Uyghur diyarida yolgha qoyuluwatqan Uyghurlarning saqal, burutlirini chüshürüwétish, romal artishni cheklesh permanigha ashkara qarshi chiqishqa, ret qilishqa qurbi yetmeywatqan Uyghurlar, bezi xitay ziyaliylirining mezkur mesilige bolghan inkaslirini Uyghur tor betliride keng teshwiq qilish arqiliq, öz naraziliqlirini ipadilep kelmekte.

Xitay ziyaliysi lang lawyu'en yéqinda “Saqal chüshürüsh, chümperde échish medeniyet zor inqilabining yoshurun bésharitimu ?” namliq uzun bir maqale élan qilghan bolup, Uyghur tor betliri uning mawzusini “Qilich astidiki étiqad” qa özgertip élan qilghan.

Aptor maqalisini shundaq bashlighan: shinjangning ghuljida qanat yaydurulghan “Dini angni suslashturup, ilim - pen'ge, saghlam turmushqa hörmet qilish” pa'aliyiti heqqidiki xewer “Sumurgh”, “Sina” qatarliq chong - chong tor betlirining bash sehipiliride közge chéliqidighan jaydin orun aldi. Maqalida, shu jaydiki “Pütkül kochilarda “Az sanliq millet xanim - qizliri we yigit - oghullirining erebche kiyinish we saqal - burut qoyush, chümperde artishtek gheyriy hadisilerning hemmisini yoqitish” mezmun qilin'ghan bolup, buni kishide selbiy tesirlerni peyda qilidighan bimenilik, démey bolmaydu.

Aptor lang yawyu'enning bayanlirigha qarighanda, u yalghuz ghuljida yolgha qoyuluwatqan “Saqal, burut chüshürüsh, chümperde échish” pa'aliyitidinla xewerdar bolghan bolup, xitay hökümitining pütkül Uyghur diyarida bu xildiki haqaret, kemsitish xaraktérlik bésimlarni yolgha qoyuwatqanliqidin téxi xewer tapmighan.

U maqaliside yene shundaq dégen: elwette, “Suslashturush” dégini, emeliyette “Ajizlashturush”, “Azaytish” ni bildüridu. Uni “Tuman ichide gül körüsh”, “Barni yoq qilish” dep chüshinishkimu bolidu. Halbuki, diniy étiqadning alahidiliki ilahqa ishinish, bu yolda tewrenmeslik, uninggha sadiq bolushta ipadilinidu. U insaniyetning halqish xaraktérlik, toluq, adaqqi telpünüshi we intilishi bolup, étiqadchilarning chin, sap, güzel rohiy dunyasining qaytish nuqtisidur. Shundaq iken, uni qandaqmu öz meyliche suslashturghili bolsun?

Aptor lang yawyu'en diniy étiqad erkinlikining xelq'araliq ehdinamiler we mizanlarda belgiligen eng asasliq kishilik erkinlik bolupla qalmay, xitay qanunidimu tégishlik qoghdilish heqqige érishkenlikini tilgha élip mundaq dégen: emeliyette din'gha qaritilghan herqandaq hoquq yaki bésim étiqadchilarning iradisini téximu chingitipla qalmay, yene bilip - bilmeyla puqralarning diniy étiqad erkinlik hoquqigha tajawuz qilip qoyidu. Diniy étiqad erkinliki junggoning asasiy qanunida grazhdanlargha bérilgen bir xil asasiy hoquqtur, shundaqla junggo kommunistik partiyisining bir türlük asasliq diniy siyasitidur. “Asasiy qanun” ning 36 - maddisida éniq qilip: “Jungxu'a xelq jumhuriyitining grazhdanliri diniy étiqad erkinlikige ige”, “Herqandaq dölet organliri, ijtima'iy teshkilat we shexslerning puqralarni din'gha étiqad qilish yaki qilmasliqqa zorlishigha bolmaydu, din'gha étiqad qilidighan yaki din'gha étiqad qilmaydighan puqralarni kemsitishige bolmaydu”, “Dölet normalni diniy pa'aliyetlerni qoghdaydu” dep belgiligen. Döletlik diniy ishlar idarisimu pütün dunyagha qayta - qayta: “Junggoning diniy étiqad erkinliki heqiqiydur we ezeldin özgirip baqqini yoqtur” dep ochuq jakarlighan. Shundaq turup, shinjangning ghuljisi “Suslashturush” qa némishqa shunche kücheydikine?

Chet'eldiki Uyghur ziyaliyliri xitay hökümitining Uyghur diyarida yolgha qoyuwatqan Uyghurlarning saqal, burutlirini chüshürüwétish, romal artishni cheklesh permanidin qattiq narazi bolup, bu xususta toxtalghan d u q mu'awin re'isi ümid agahi ependi xitayning tüp meqsitining Uyghurlarni xitaylashturush ikenlikini ilgiri sürdi.

Aptor lang lawyu'en “Qilich astidiki étiqad” namliq maqaliside yene shundaq bayanlargha orun bergen: shinjang ghuljining “Dini angni suslashturush” ni zor heywet - heshem bilen bazargha sélipla qalmay yene “Saqal chüshürüsh, chümperde échish” ni zorluq bilen yolgha qoyup, islam étiqadchilirining en'enisidiki erebche kiyinish we saqal qoyushni “Normalsizliq” dep qarishi, hetta uni “Pütünley yoqitish” qa perman chüshürüshi kishini heqiqeten bi'aram qilidu. Bu tebi'iyki, kishige sésiq nami pur ketken taliban hakimiyitining “Barliq erler ikki ay ichide saqal - burutlirining hemmisini östürüshi kérek, xilapliq qilghuchilar jazalinidu” dégen permanini esletmey qalmaydu.

Maqalida yene shundaq déyilgen: shinjang ghuljining islam en'enisini “Normalsiz hadise” dep qarishi bir xil diniy kemsitish qilmishigha yatidu؛ uni “Pütünley yoqitish” qa perman chüshürüshi bolsa diniy étiqad erkinlikige qilin'ghan tajawuzchiliq herikiti hésablinidu. Bu xuddi rahiblarni kasayasini séliwétishke, poplarni krést belgisini éliwétishke, toyinlarni qara yektikini séliwétishke qistighandekla bir ish bolup, chékidin ashqan exlaqsizliq we asasi qanun'gha qilin'ghan haqarettin bashqa nerse emestur.

Maqalida islam medeniyitining ewzel terepliri, kiyim - kéchek alahidiliki bayan qilinish bilen birge, ghuljida mejburi yolgha qoyuluwatqan chümbel qayrish herikitining bimeniliki bayan qilin'ghan: wehalenki, bügünki künde shinjang ghuljining islam étiqadchiliridin en'eniwi ereb kiyim - kécheklirini séliwétip, “Yéngi modigha egishish” ni telep qilishini uchigha chiqqan qara qorsaqliq we exlaqsizliq démey bolmaydu? kochilarda sétiliwatqan ashu moda, népiz, yérim yalingach kiyim - kécheklerge qarap béqingchu. Mubada uni musulmanlar kiyse islamning kiyim - kéchek éstétikisigha uyghun kélermu? u islam perhizlirige qilin'ghan haqaret bolup qalmasmu? musulmanlar qandaq kiyinidu, bu pütünley musulmanlarning erkinliki, uni birlikke keltürüsh yerlik hökümetning qolidin kélemdu? junggoning xenzu kiyim - kécheklirining medeniyet zor inqilabi dewridiki bir xilliqidin tartip islahat - échiwétish dewridiki güzellikigiche bolghan jeryanda qaysi bir organ yaki qaysi bir rehber zorluq küch ishlitip béqiptiken? eyni yili bash shuji xu yawbangning bashlamchiliq bilen kastum - burulka kiygini peqet shundaq kiyinishni teshebbus qilghini we bu jehette ülge bolghini idi, xalas. U héchqachan puqralarni bir tutash kastum - burulka kiyishke zorlighan emes. Az sanliq milletlerning medeniyitini semimiy - sadiqliq bilen hörmet qilmay turup siyasiy medeniylik we hakimiyet yürgüzüsh sapasini östürüshtin qandaqmu söz achqili bolsun?

Aptor yene mundaq xitab qilghan: shinjang ghuljining özige tewe rayonlardiki musulmanlarning saqilini birdek chüshürüwétish telipige yétish üchün, bezi kocha ish bashqarmiliri “Qanun - tüzüm boyiche terbiyilesh kurs” lirini échip, kursantlardin üch ay sürük ichide pütün saqallarni chüshürüp bolushni telep qilghan. Buning, 10 yil dawamlashqan medeniyet zor inqilabi dewridiki musulmanlarni choshqa béqishqa zorlighanliqtin, qizil qoghdighuchilarning meschitlerde choshqa göshi yégenlikidin néme perqi bolsun? ejeba musulmanlarning saqilini chüshürüwetkendila jem'iyet téximu inaqliship kétermu? sheherler téximu medeniyliship kétermu? shinjangni musteqil qilimiz dewatqan unsurlarning heywisi sunup qalarmu? méningche, undaq qilish öchmenlik uruqini térishtin bashqa netije bermeydu, xalas.