Kanada bash ministiri stéfén xarpérning béyjing ziyariti netijilik boldimu?

Mutexessisler xitay bilen soda we bashqa kélishimlerni tüzüsh jehetlerde, stéfén xarpérning ziyaritining netijilik bolghanliqida hempikir. Lékin, kishilik hoquq mesilisining otturigha qoyulush shekli jehetlerde munaziriler dawam qilmaqta.

Stéphén xarpér bu qétimqi xitay ziyaritide, xitay terep bilen énérgiye bixeterlikini öz ichige alghan, 7 muhim mesilide sözleshken bolup, buning 3-si kishilik hoquq mesilisidur. Kishilik hoquqning terkibide Uyghurlar we tibetliklerning diniy étiqad erkinliki mesilisimu yer alghan bolup, kishilik hoquq kanada-xitay munasiwitining muhim terkibi qismi déyilgenidi.

Stéphén xarpér béyjingda, xitay emeldarliri bilen bolghan yépiq söhbetlerde xitaydiki kishilik hoquq mesililiri heqqidiki kanadaning endishilirini we ürümchi bajaxu türmiside yétiwatqan kanada puqrasi hüseyin jélil mesilisini otturigha qoyghan bolsa, gu'angju shehiridiki ziyariti mezgilide, xitaydiki kishilik hoquq mesilisini ammiwi sorunda ashkara tilgha alghan we soda shériki bolghan xitay dölitini kishilik hoquqqa, bolupmu puqralarning söz-metbu'at erkinliki we yighilish ötküzüsh hoquqigha hörmet qilishqa chaqirghanidi.

“Yershari pochtisi” géziti stéfén xarpérning béyjingdiki ammiwi sorunlarda, xitay üchün nazuk bolghan kishilik hoquq mesilisini ashkara tilgha élishtin özini tartqanliqini tenqid qilip:
‏-Xitayning siyasiy merkizi bolghan béyjingda, kishilik hoquq mesilisini xitay emeldarlirining quliqigha pichirlighan xarpér, gu'angjuda bu mesilini ashkara otturigha qoyalidi” dep yazdi.

“Yershari pochtisi” gézitining béyjingda turushluq sabiq muxbiri xu'ang méngjen k b k téléwiziyisidiki munaziride, kishilik hoquq mesilisini otturigha qoyushning kanada rehbiri stéfén xarpérning wijdaniy burchi ikenlikini, lékin uninggha xitayni köp partiyilik démokratik saylamlarni ötküzüshke ündimiding dégendek teleplerde bolush xitayning heqiqiy ehwalini bilmigenlik bolidighanliqini tekitlep:
‏-Bir partiye hökümranliqidiki kommunist xitayni, nöwette köp partiyilik démokratik saylam ötküzüshke dewet qilish menche oshuqche bir telep. Xitay iqtisadiy jehette yükselgen bolsimu, lékin hazirgha qeder siyasiy islahat élip barghini yoq. Démokratik islahat élip bérishni teshebbus qilidighan maqalilerni tor betliride élan qilghan zatlar, 9-10 yildin qamaq jazasigha höküm qiliniwatidu, suni singgen yerge chéchish kérek,‏-deydu.

Albérta uniwérsitétining siyaset penliri proféssori jang wénren konsérwatip hökümitining kishilik hoquq bilen sodining munasiwitide, izchilliqqa ige bolghan xitay siyasitidin yoqsun ikenlikini, hakimiyet béshigha kelgen deslepki üch yilda, stéfén xarpérning xitaydiki kishilik hoquq depsendichiliklirini ashkara sorunlarda qattiq tenqid qilghanliqini,emdilikte bolsa, bu yoldin qaytqanliqini, yeni bu mesilide birde qizip, birde sowush weziyitining körülüwatqanliqini ilgiri sürdi.

Kanada Uyghur jem'iyitining re'isi ruqiye turdush bolsa, stéfén xarpérning bu qétimqi ziyaritini, kishilik hoquq mesilisi nuqtisidin élip éytqanda, netijilik dep qaraydighanliqini eskertti.

Ilgiri libéral partiyisi hökümitide maliye we tashqi ishlar ministirliq wezipisini atqurghan john manléy, gherb döletlirining xitayning kishilik hoquq xatirisige munasiwetlik tenqidlirige qandaq mu'amile qilish mesiliside xitay rehberlirining salmaq mu'amile qilishqa bashlighanliqini we ularning bu mesilide piship yétilgenlikini, mundaqche éytqanda, yüzini daptek qiliwélishni ögen'genlikini otturigha qoydi.

Bu ziyarettin ilgiri, kanadadiki kishilik hoquq teshkilatliri stéfén xarpérgha nobél tinchliq mukapatigha érishken, xitay türmisidiki lyu shawbo we kanada puqrasi hüseyin jélil qatarliq xitay, Uyghur we tibetliklerdin bolup 10 nechche neper siyasiy jinayetchining tizimlikini tapshurghanidi. Kanada metbu'atliri stéfén xarpér béyjinggha qarap uchqanda, qolida bir tizimlik bar idi, qaytqanda bolsa quruq qol qaytti,emma ikki dane müshük éyiqi ekélishni héch untumidi dep yazdi.

Xitay metbu'atliri bolsa, xarpérning xitay ziyariti jeryanida kishilik hoquq mesilisini otturigha qoyghanliqini zadila tilgha almidi.