“Tibet musteqilliqining tarixi heqiqetliri”

Dalay lama héssén ölkilik hökümetning bashliqi wolkér ependining teklipi bilen gérmaniyidiki ziyariti bashlashtin bir hepte ilgiri xitayning bérlindiki bash elchixanisi naraziliq bildürüp, “Dalay lama diniy rohaniyliq mizanlirigha asiyliq qilghuchi, wetenni parchilash gherizige ige shexs” dep eyibligen bolsimu, gérmaniyige ayaq basqan küni uni 600 din artuq kishi aldigha chiqip kütüwaldi. Ölke bashliqi wolkér ependi “Biz kütiwéliwatqan bu shexs tibet xelqining meniwi dahiysi, dunya tinchliqining simwoli, gérmaniyining, bolupmu héssén ölkisining dosti” dégendek yuqiri bahalarni berdi. Dalay lama ilgiri bu ölkining tinchliq mukapatigha érishken. Héssen ölkisining sabiq bashliqi roland kox ependimu uning shexsiy dosti hem muridi idi. Bu qétimqisi dalay lamaning héssén ölkisige qilghan 4-qétimliq ziyariti bolsimu, u yenila nahayiti qizghin kütüwélindi we minglarche kishige tibetliklerning derdini anglitish pursitige érishti.

RFA/Ekrem

Gérmaniye dolqunliri radi'osining 22-awghusttiki xewirige asaslan'ghanda, dalay lama düshenbe küni frankifurt uniwérsitéti, hamburg uniwérsitéti we héssén ölkilik parlaméntlarda nutuq sözlidi. Nutuqlirining témisi “Rehberlik qilghuchilar we qimmet qarishi” dégenlerdin ibaret boldi. Nutuqlirida yene xitayni eyiblesh we kishilik hoquqqa hörmet qilish chaqiriqliri orun aldi. “Méning siyasiy wezipilerdin istépa qilishim, dalay lama emeslikimni bildürmeydu, hayatla bolidikenmen, men yenila dalay lama” dédi hemde 21-esirning di'alog yili bolushini ümid qilidighanliqini bildürüp ötti. Hepte ilgiri tibet rayonida özini köydürüwalghan rahib wang norbu heqqide toxtalghanda: “U dunya jama'itining tibettiki müshkülatlargha diqqitini tartish we köngül bölüshini qolgha keltürüsh üchün özini köydürdi” dédi. Dalay lamaning gérmaniye ziyariti heqqide d u q bash katipi dolqun eysa ependi öz tesiratlirini bildürüp ötti.

Dalay lamaning gérmaniyide qanche onminglighan muridi bar. Ular dalay lamani yaxshi chüshinipla qalmay, tibet tarixinimu yaxshi bilishidu. Gérmaniyide ötküzülgen tibetliklerge munasiwetlik herqandaq pa'aliyetke qatnashquchilarning biri tibetlik bolsa, yüz nepiri gérmanlardin ibaret. Gérmaniyide meyli döletning yaki ölkining saylamlirigha qatnashquchilar bolmisun, saylamda köp awaz qazinish üchün emeldarlar özini tibet himayichisi, dalay lamaning qollighuchisi qilip körsitishke térishidu. Dalay lama we tibet herikitining gérmaniyide bu qeder shöhret qazinishigha seweb bolghan köpligen amillarning biri “Tibet musteqilliqining tarixi heqiqetliri” namliq kitabning keng tarqalghanliqidur.

“Tibet musteqilliqining tarixi heqiqetliri” namliq bu kitab yillar ilgiri tibet yazghuchisi jamyang norbu teripidin tüzülgen bolup, kitab shundaq ibariler bilen bashlan'ghan: “Xitay tajawuz qilip kirishtin ilgiriki tibet, barliq döletlerde bolghan iqtidargha ige musteqil dölet idi. Tarixtiki tibet ezeldin héchqandaq bir qoshnisigha tehdit sélip baqmighan shundaqla héchqandaq bir sirtqi yardem bolmighan ehwal astidimu, qanche ming yillardin béri öz ‏-özini qamdap yashap kelgen, bashqa héchbir dölet hökümranliri yaki kishilirining dilini aghritip baqmighan. Gerche qedimki tibet hazirqidek démokratik jem'iyet emes, belki békinme halettiki diniy mustebitlik höküm sürgen bir jem'iyet bolsimu, qanche ming yillardin buyan tibet zéminida qanun we tertip ijra qilinip kelgen, bashqa döletler bilen ornitilghan kélishimlerge semimiylik bilen emel qilin'ghan.”

Kitabning kirish sözide yene, tibetning dunya boyiche eng burun haywanatlarni we muhitni qoghdash tüzümi berpa qilgha dölet ikenliki, 1642-yilidin ilgirila haywanatlar we muhitni qoghdash heqqide “Tagh-idirlar permani”ni élan qilghanliqi, tibet hökümitining 1892-yilidin burunla ölüm jazasini emeldin qaldurghanliqi bayan qilin'ghan. Kitabta tibetliklerning tarixida héchqachan bashqa milletlerni (jümlidin musulmanlarni)qirghin qilghan bir tarix yézilmighanliqi hemde xitay hökümiti 1989-yili öz xelqini qirghin qilghan'gha oxshash qirghinchiliq bolup baqmighanliqi, qoshna ellerdin panahliq tilep kelgen iqtisadi we siyasiy köchmenlerni qoynigha alghanliqi, xitay hökümiti tibetke bésip kirishtin ilgiri, yawropa we amérikilarda birmu tibet sergerdan yoqluqi chüshendürülgen.

“Tibet musteqilliqining tarixi heqiqetliri” namliq bu kitab hazir gérmanche tor betliride teshwiq qiliniwatqan bolup, her qétim dalay lamaning gérmaniye ziyariti mezgilliride mezkur kitabtiki mezmunlar téximu munazire qozghap kelmekte.