Tibet hem mongghul ziyaliri: "xitayda az sanliq milletler bextlik dégen teshwiqat eng chong yalghanchiliq"

Lixasa shehiridin körünüshler. 2009-Yili 25-yanwar.

Xitaydiki tibet ayal yazghuchisi wo'ésér “Tibetke nezer” tor bétide maqale élan qilip, "tibet xelqi xitay qoshunlirining qoralliri astida yashawatidu" dédi. Ichki mongghuldiki mongghul ziyaliysi almas sirnud ependimu radi'omiz ziyaritini qobul qilip, "xitayda mongghullar uchrawatqan bésim tibet hem Uyghurlarningkidinmu éghir bolmaqta" dédi.

Xitay merkizi xelq téléwiziye istansisi iqtisad qanili ötken ayda “Merkizi xelq téléwiziyisining 2010-yildiki puqralarning iqtisadiy turmushini tekshürüsh netijisi” ni élan qilghan.

Melum bolushiche xitay merkizi xelq téléwiziyisi bu xil ray sinash pa'aliyitini 5 yildin buyan élip bériwatqan bolup, bu yil bu programmida lxasa shehri puqraliri xitaydiki "xelq özini eng bextlik hés qilidighan 10 sheherning birinchisi" dep bahalan'ghan.

Xitayda yashawatqan tibetlerning ré'al hayati heqqide eser yézish bilen xelq'arada tonulghan, emma xitay hökümiti teripidin sezgür shexslerdin dep qarilip kéliwatqan tibet ayal yazghuchisi wo'ésér “Tibetke nezer” zhurnilida bu programma heqqide maqale élan qilip xitay merkizi xelq téléwiziye istansisini "xitaydiki eng chong yalghanchi" dep qaraydighanliqini bayan qilidu.

Wo'ésér maqaliside, bu heqte toxtilip mundaq deydu: "men chet'el agéntliqlirining ziyaritini qobul qilghinimda, bir muxbir mendin lxasa shehri xitayda 'puqralar özini eng bextlik hés qilidighan sheher' dep bahaliniptu, sizche shundaqmu? dep soridi. Shu chaghda men chaghan bayrimi harpisida goya mesxire hem kinaye bilen yasalghan ajayip chong bir sowghatni tapshuruwalghandek tuyghugha keldim. Andin men bu chet'el muxbirdin yandurupla 'ejeba siz biz tibetlerning kéche-kündüz béshimizgha tenglen'gen qoral astida, butxanigha bérip ibadet qilish erkinlikimizmu yoq halette yashawatqinimizni bilmemtingiz? ejeba sizningche bu xil hayat tibet xelqige bext tuyghusi bérermu?' dep sorudum. Emma, birnechche kündin kéyin merkizi xelq téléwiziye istansisining bu programmisi pütün xitaygha tarqitildi. Chünki merkizi xelq téléwiziye istansisi yüzi azraqmu qizarmastin yalghanchiliq qiliwatatti."

Wo'ésér öz közi bilen körgen tibet weziyitini teswirlep: "men tekshürüsh arqiliq bu xil bahalashning 5 yildin buyan uda dawamlishiwatqanliqini bildim. Aldinqi4 yilliq bahalashta lxasa shehri xitaydiki 100 nechche sheher ichide uda 3 qétim 1-bolup bahaliniptu, bir qétim 3-bolup bahaliniptu. Méningche lxasa shehri 3-bolup bahalan'ghan bu yil belkim 2008-yilliq bolsa kérek. Chünki 2008-yili 3-ayda lxasa shehiride dunyani zilzilige salghan tibet weqesi boldi, hökümet armiye hem tankilar arqiliq tibetlerning tinchliq bilen élip barghan namayishini basturdi. Mana bügün'ge qeder tibet lxasa shehiride 001-005 tipliq hem 006-007 tipliq bronéwikliri lxasa kochilirida charlash élip barmaqta. Undaqta lxasadiki tibetler mana mushu xil bronéwiklargha ornitilghan pilimotlar we qoralliq eskerlerning nazariti astida özini xitaydiki 100 nechche sheher ichide eng bextlik sheher dep sézidikende?" dep yazidu.

Shinxu'a tor békitide 10-féwral bultur 2010-yili shinjang Uyghur aptonom rayonidiki her millet ammisining bixeterlik tuyghusining 2009-yildikidin ashqanliqi heqqidiki bir xewer bérilgen. Xewerde 2010-yili Uyghur aptonom rayonidiki herqaysi wilayet nahiyilerdiki saqchilar hem eskerlerning "térrorluqqa qattiq zerbe bérish, jem'iyettiki ziddiyetlerni yaxshi hel qilishi netijiside jem'iyet amanliqini qoghdash xizmiti netijilik élip bérilip, xelq ammisining bixeterlik tuyghusi 82.38% Ke yetkenliki" otturigha qoyulghan.

Biz igiligen melumatlargha qarighanda, Uyghur éli weziyitimu tibet weziyitidin anche perqlenmeydiken. Uyghur élidiki sheher kochiliridimu xitay eskerlirining mewjutluqi 2009-yilidin kéyin téximu kücheytilgen.

Ürümchi shehiridin ziyaritimizni qobul qilghan, emma kimlikini ashkarilashni xalimaydighan bireylen “Uyghur aptonom rayonida puqralarning bixeterlik tuyghusi ashti” dégen xewer heqqide toxtilip, "2009-yili ürümchide yüz bergen '5-iyul ürümchi weqesi' de, ürümchige kirgen qoralliq qisim eskerliri sheher sirtigha chékin'gen bolsimu, emma shundin buyan ürümchi kochilirining her bir doqmushida, bolupmu Uyghurlar zich olturaqlashqan rayonlarda töttin-töttin sep tüzgen qoralliq saqchi xadimliri kocha charlaydu. Saqchi mashiniliri 24 sa'et sheher ichide toxtimay charlash élip baridu. Bolupmu, chaghan mezgilide qattiq bixeterlik tedbirliri élindi. Qatnash tügünliride yoluchilarning kimlik we yük taqiliri qattiq tekshürüshtin ötmekte. Mushundaq bolghan iken puqralar elwette özini bixeter sézidu-de" dédi.

Undaqta ichki mongghulning ehwalichu? bu heqte ichki mongghulning tonglya'o shehiridin ziyaritimizni qobul qilghan mongghul doxtur almas sirnud ependi, mongghullar nöwette uchrawatqan bésimining tibetler hem Uyghurlar uchrawatqan bésimdinmu éghir ikenlikini ilgiri sürdi: "méningche biz mongghullarning hazirqi ehwali Uyghurlar hem tibetlerdimu éghir. Chünki biz hazir öz zéminimizda 20% ke chüshüp qélip, pütünley az sanliq milletke aylinip bolduq. Mongghul charwichiliri bu yerdiki eng namrat xelq. Yashlirimiz arisida mongghul tilida oqughanlar pütünley ishsiz. Biz mongghullarda hazir öz ana tilida sözlishidighanlar barghanche az qalmaqta, hetta köktat sétiwélish, kiyim-kéchek sétiwélish qatarliqlardimu xitay tili bilmisingiz soda qilalmaysiz. Mongghullar arisida mejburi halda xitayche famile qollinish teshebbus qilinmaqta. Mesilen méningmu ular teripidin békitilgen familem liyang emma, men adette özümning mongghulche almas sirnud dégen ismimni qollinimen. Bizde hökümet idariliride ishleydighan mongghullar öz-ara mongghul tilida gep qilishsaq, bizge 'néme üchün xitay tilida sözleshmeysiler' dep bésim qilidu. Hazir biz mongghullarda ana tilimizda sözlishishmu gunah bolup qaldi. Emma, biz mongghullar héchqachan özimizning mongghul ikenlikimizni untup qalmiduq."

Xitay weziyitini közetküchilerning qarishiche, gerche xitay hökümiti öz teshwiqatlirida "xitaydiki tibet, Uyghur, mongghul qatarliq milletler xitayda bextlik yashawatidu" dep teshwiq qilsimu, emma bu millet xelqlirining xitayda öz heq hoquqlirini telep qilip élip barghan naraziliq heriketliri xitayning milletler siyasitidiki tengsiz siyasetning emili netijisi bolup, xitay teshwiqatidiki bext hem bixeterlik tuyghusi emeliyette xitay hökümitining dunyagha qiliwatqan yalghan teshwiqati dep chüshinishke bolidiken.