Til tughi-weten tughi

Ene ashu jiddiy mesililerning biri qandaq qilip ana tilimizni saqlap qélish we kéyinki ewladlargha saghlam halda yetküzüp bérish ishidur.

Ikkinchi dunya urushidin kéyinki yer shari xaraktérlik köchmenler dolqunida asiya, afriqa we jenubiy amérika qit'eliridin zor türkümdiki köchmenler amérika we yawropa ellirige kélip olturaqlashti. Gherbtiki herqaysi ellerge köchüp kélip olturaqlashqan erebler, iranliqlar, kurdlar, türkler, chililiqlar, somalilar we bashqa nisbeten chongraq köchmen topluqlirigha sélishturghanda, Uyghurlarning gherb ellirige kélip olturaqlishishi waqit jehettin kéyin bolupla qalmastin, ular kölem jehettinmu kichik topluq hésablinidu. Herqaysi döletlerde olturaqlashqan Uyghurlar sanining az bolushi, tarqaq halette yashishi seweblik, muhajirettiki Uyghur perzentlirining ana til terbiyisi ata-anilarni eng köp oylanduruwatqan mesililerning biri bolmaqta. Perzentlirini weten ichidiki “Qosh tilliq ma'arip” qalpiqi astida xitaylashturulghan ma'arip muhitidin qutuldurup hör dunyagha élip chiqqan ata-anilar emdilikte téximu ré'al bolghan, chet'ellerdiki san jehettin xélila az bolghan Uyghur topluqlirida ana tilimizni qandaq qilip qoghdaymiz hemde hayatiy küchini saqlaymiz? yéngi olturaqlashqan ellerning til-medeniyetlirini öginish bilen bir waqitta yene perzentlirimizning öz ana tilini saqlap qélishini we kéyinki ewladlirigha miras qilip qaldurushini qandaq qilip kapaletke ige qilimiz? ata-anilar öz perzentlirimiz aldidiki bash tartip bolmaydighan bu muqeddes burchni qandaq ada qilimiz?...Dégendek mesililerge duch kelmekte.

Bu so'allargha jawab tépish üchün biz shwétsiye Uyghur ma'arip jem'iyitining re'isi nijat ependi bilen stokholmdiki birqanche mekteplerde Uyghur tili dersi ötüwatqan mahire xanimni ziyaret qilduq.

A'ile-jem'iyetning eng kichik hüjeyrisi. Muhajirette yashawatqan her bir Uyghur a'ilisige nisbeten éytqanda a'ile ularning chet'eldiki eng kichik wetini. Mana mushu kichik wetende yéngidin dunyagha köz achqan perzentlerge ana tildin zuwan, milliy kimliktin wujud, imandin qelb ata qilish ularning mejburiyiti. Yat bir medeniyet muhitida tughulghan perzentler peqet a'ilidin ibaret bu kichik wetende ana tilning tunji tawushini chiqarghan kündin bashlap ularning tesewwurdiki tarixiy wetini bilen bolghan ichki baghlinishi bashlinidu. Mushu nuqtidin élip éytqanda, muhajirette ana tilni saqlash, qoghdash we kelgüsi ewladlargha saghlam halette ötküzüp bérish eng aldi bilen a'ilidin ibaret “Kichik weten”din bashlinidu.

Undaqta, muhajirettiki bir qisim ata-anilar a'ilidin ibaret bu kichik wetende öz perzentlirining ana til terbiyisini qandaq élip bériwatidu? biz bu heqte nöwette yawropada yashawatqan üch perzentke ana bolghuchi erkin'ay xanim bilen söhbet élip barduq.

Körüp turuptimizki, mes'uliyetchanliq we milliy burchtin tughulghan béghishlash rohi mumkinsiz ré'alliqni mumkinchilikke aylanduridu. Bir milletning tili ularning wetenni terk etkenlikidin emes, belki milliy rohining yoqilishidin halak bolidu. Xitaygha 300 yilgha yéqin hökümranliq qilghan manjularning hökümran orunda turupmu axirqi hésabta öz ana tilini yoqatqanliqi, 2000 yildin buyan wetensizlikning derdini yetküche tartip dunyagha tériqtek chéchilip ketken yehudiylarning 20-esirde ana tilini qayta tirildürgenliki buning yarqin misalidur.

Perzentliringiz meyli dunyaning qeyiride yashimisun, qelbide weten ishqi bolsun. Bu ishqning achquchi-ana tildur. Sebiy baliliringizning éghzidin her waqit ana tilning yéqimliq sadasi yangrap tursila weten ishqi hergiz untulup qalmaydu. Shundaq, til tughi-weten tughidur.

Tepsilatini yuqiridiki awaz ulinishidin anglighaysiler.