Түркийә әмәлдарлириниң хитай вә қәшқәр қатарлиқ җайларни зиярәт қилиши диққәт қозғиди
Мухбиримиз әркин
2010.10.27
2010.10.27

www.milliyet.com.tr Дин елинди. Нәшир һоқуқи www.milliyet.com.tr Ниң
Анализчиларниң әскәртишичә, түркийә баш министири әрдоғанниң өткән йили "5 - июл вәқәси"дә хитайни уйғурларға "ерқий қирғинчилиқ" елип бериш билән әйиблигәндин буян, түркийә - хитай мунасивәтлири уйғурлар үчүн техиму диққәт билән көзитидиған мунасивәткә айлинип қалған. Лекин анализчилар йәнә, түркийиниң уйғур мәсилисини көврүк қилип, хитай билән диалогни күчәйтишкә киришкәнликини билдүрмәктә. Бу қетим түркийә һөкүмити ташқи ишлар министири давудоғлуни уйғур аптоном райониға йоллиғандин сирт, ички ишлар министири аталайни бейҗиңға йолға салған.
Түркийә ташқи ишлар министири әхмәт давудоғлу билән ички ишлар министири бәшир аталай пәйшәнбә күндин башлап хитайда елип баридиған бир қанчә күнлук зиярити үчүн йолға чиққан. Давудоғлу билән аталайниң зиярити гәрчә бирла вақитқа тоғра кәлгән болсиму, лекин түркийә һөкүмитидә әң муһим вәзипидики бу икки министирниң зиярәт мәзгилгаһиниң тунҗи бекити диққәт қилишқа әрзийдиған болуп, давудоғлуниң зиярити қәшқәрдин, аталайниң зиярити бейҗиңдин башлиниду.
Бу икки министирниң бирла вақитта хитайни зиярәт қилиши вә давудоғлуниң зияритиниң хитайдики әң назук районларниң бири болған қәшқәрдин башлиниши көзәткүчиләрниң диққитини қозғиди. Түркийә мәтбуатлириниң хәвәрлиридин мәлум болушичә, давудоғлу қәшқәрни зиярәт қилип, мәһмут қәшқири, юсуп хас һаҗипларниң қәбрисини йоқлиғандин кейин, үрүмчигә келидикән вә бу йәрдә бәзи учришишларда болидикән. Лекин түркийә - хитай һәр икки тәрәп давудоғлу вә аталайниң уйғур аптоном райони вә бейҗиңдики паалийәтлириниң конкрет күнтәртипи, музакирә қилинидиған мәсилә, давудоғлуниң қәшқәр вә үрүмчидә мәшһур шәхсләрниң қәбрилирини зиярәт қилип, аптоном районниң рәһбәрлирини қобул қилиш билән чәклинип қалмай, йәрлик җамаәт әрбаплирини қобул қилидиған яки қилмайдиғанлиқи һәққидә һечқандақ учур бәрмиди.
Пәқәт түркийә ички ишлар министирлиқиниң тор бетидә елан қилинған аталайниң зиярити һәққидики қисқа баянатта, зиярәтниң муддиасиға даир бәзи йип учлири тилға елинған. Түркийә ички ишлар министирлиқиниң баянатидин мәлум болушичә, бәшир аталай бейҗиңда хитай җ х министири мең җйәнҗу вә қанун, бихәтәрлик җ х ишлириға мәсул сияси бюро даимий әзаси җав йүңкаң билән көрүшүп, тәшкиллик җинайи һәрикәтләр, әткәсчилик, қанунсиз көчмәнләр, бөлгүнчилик, террорлуққа қарши һәмкарлиқ вә юқириқи саһәләрдики өз - ара маслишишни күчәйтиш қатарлиқ мәсилиләр бойичә музакирә елип бармақчи икән.
Давудоғлуниң зияритини қәшқәрдин башлиши вә бәшир аталай бейҗиңда хитайлар билән елип баридиған музакирә вә бу музакириниң "террорлуқ", " қанунсиз көчмәнләр" дегәндәк уйғурлар йеқиндин көңүл бөлидиған мәсилиләргә четилиши уйғур тәшкилатлирида хитай - түркийә арисидики бу қетимлиқ дипломатик берип - келишкә қарита қизиқишни күчәйткән. Дуня уйғур қурултийи рәиси рабийә қадир ханим чаршәнбә күни радиомизниң зияритини қобул қилип, уйғур һәрикитиниң мәзкур мәсилидики мәйданини шәрһиләп өтти. Түркийә - хитай мунасивитиниң йеқинлишиши вә давудоғлуниң зияритини қәшқәрдин башлиғанлиқини қарши алидиғанлиқини билдүргән рабийә ханим, давудоғлуниң қәшқәр сәпириниң хитайға "дипломатик сигнал" беришини үмид қилди.
Хитай баш министири вен җябав давудоғлу хитай зияритини башлаштин сәл бурун түркийини зиярәт қилип, 8 түрлүк келишим имзалиған. Икки тәрәп мунасивәтни истратегийилик шериклик мунасивитигә тәрәққи қилдуруп, икки дөләт сода һәҗимини 2015 - йили 50 милйон долларға йәткүзүдиғанлиқини, хитайниң түркийидә санаәт райони қуридиғанлиқини, вен җябав түркләрниң уйғур аптоном районида санаәт райони қурушини қарши алидиғанлиқини билдүргән. Шуниң билән биргә, түркийә билән хитай вен җябавниң зияритидин сәл бурун тунҗи қетим түркийә земинида хитай - түркийә һава армийә қисимлириниң һәрбий маневирини елип барған.
Хитай - түркийә мунасивәтлиридики йеқинқи бу өзгириш ғәрб әллиридә түркийә ғәрбкә йүзлинишни асас қилған бурунқи сияситидин ваз кечип, шәрққә йүзлиниватамду ? дегән мәсилә талаш - тартиш қозғиған бир мәзгилгә тоғра кәлгән иди. Лекин, мәркизи әнқәрәдики түркийә истратегийә тәтқиқат мәркизиниң мудири синан оган әпәндиниң әскәртишичә, хитай - түркийә мунасивәтлиридики йеқинқи бу тәрәққият уларниң истратегийилик шерикләрдин болуп қалидиғанлиқидин дирәк бәрмәйду. У түркийә мәтбуатлирида елан қилған бу һәқтики мулаһизилиридә түркийиниң кәлгүси 15 - 20 йилда америка, русийә вә японийиләрниң хитайға қарши иттипақидин орун алидиғанлиқини билдүргән.
Ташқи ишлар министири давудоғлу қәшқәргә йетип баридиған шу күни түркийә ички ишлар министири аталай бейҗиңға қарап учуп, хитайда 31 - өктәбиргә қәдәр 4 күнлук зиярәт паалийитидә болиду. Түркийә ички вә ташқи ишлар министирлириниң бирла вақитта хитайни зиярәт қилишиниң алдинала орунлаштурулған пиланлиқ һәрикәт яки тасадипи тоғра келип қалған һадисә икәнлики мәлум әмәс. Лекин, шундақтиму бу түркийә ташқи ишлар министириниң хитай зияритини ички ишлар министири бейҗиңдики вақтида тунҗи қетим уйғур аптоном районидин башлишидур. Түркийә - хитай мунасивәтлиридә 2009 - йили йүз бәргән үрүмчи "5 - июл вәқәси"дин кейин, драматик өзгириш йүз бәргән.
Анализчиларниң әскәртишичә, түркийә баш министири рәҗәп таййип әрдоғанниң "5 - июл вәқәси" йүз берип икки күндин кейин, хитай даирилирини әйибләп, уйғурларға "ерқий қирғинчилиқ" елип берилғанлиқини ашкара елан қилиши вә бу мәсилини 20 дөләт башлиқлар йиғини, б д т хәвпсизлик кеңиши, ислам кеңиши тәшкилатида оттуриға қойидиғанлиқини билдүрүши хитай һөкүмитини җиддий сарасимға салған. Бәзи анализчилар, әрдоғанниң позитсийиси хитайниң бурунқи сияситини өзгәртип, түркийә билән йеқинлишишиға түрткә болғанлиқини илгири сүрмәктә. Дуня уйғур қурултийи рәиси рабийә қадир ханим, мәйли давудоғлу вә яки бәшир аталайниң болсун, хитай билән елип баридиған музакиридә уйғурларниң кишилик һоқуқиға көз юммаслиқини тәләп қилди.
Йәнә бәзи анализчиларниң әскәртишичә, түркләр билән уйғурлар арисидики тарихий алақә түркийә - хитай мунасивәтлиридә даим мәсилә пәйда қилидиған йошурун амилдур. Түркийидә чиқидиған әң чоң гезитлардин "һөррийәт" гезитиниң ингилизчә нусхисида чаршәнбә күни елан қилинған бир мақалидә "әнқәрә пәқәт уйғур түрклириниң түркийидики паалийәтлиригә бәзи чәклимиләрни қойғандила, бейҗиң билән болған мунасивәтни нормаллаштуралайду" дәп көрситилгән. Лекин әрдоған һөкүмити уйғур тәшкилатлирини чәкләшкә тәвәккүл қилаламду ? аталай бейҗиңда җу йүңкаңға бу вәдини беришкә җүрәт қилаламду ? анализчиларниң әскәртишичә, хәлқара қанун, кишилик һоқуқ вә демократийә өлчәмлирини өзигә низам қилған түркийиниң уйғур тәшкилатлириға чәклимә қоюш еһтималлиқи йоқ дийәрликтур.
Давудоғлу қәшқәр вә үрүмчиләрдики зияритини ахирлаштурғандин кейин, 2 - қәдәмдә шиәнгә бариду. У шәнбә күни шаңхәйгә келип, һәптә ахири түркийиниң шаңхәй дуня йәрмәнкисидики сода көргәзмисини көздин кәчүридикән. Бу һәқтики хәвәрләрдә униң дүшәнбә күни бейҗиңға берип, хитай ташқи ишлар министири яң җйечи билән сөһбәт елип баридиғанлиқини вә бейҗиң хәлқара тәтқиқат иниститутида нутуқ сөзләйдиғанлиқини билдүргән.
Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.