Uyghur élidiki türmilerning shert-shara'iti we mehbuslarning ehwali kishilik hoquq teshkilatlirining diqqitini qozghidi

Gerche nurmuhemmet yasinning uruq-tughqanliri yazghuchining hayat ikenlikini bildürüp, bu heqtiki xewerlerning rastliqini ret qilghan bolsimu, biraq xelq'ara kechürüm teshkilati Uyghur élidiki türme we mehbuslarning ehwalidin qattiq endishe qilidighanliqini bildürdi.

Yazghuchi nurmuhemmet yasinning a'ile-tawabi'ati uning salamet turghanliqini bildürüp, chet'el axbarat wasitiliridiki yazghuchining shayardiki bir türmide wapat bolghanliq xewirini ret qilghan bolsimu, biraq kishilik hoquq teshkilatliri türme da'irilirining derhal yazghuchining ehwali heqqide melumat élan qilip, bu jehettiki guman, teshwishlerge xatime bermigenlikini tenqid qildi. Xelq'ara kechürüm teshkilatining asiya-tinch okyan ishlirigha mes'ul xadimi ketérin beybérning bildürüshiche, mezkur teshkilat charshenbe küni axbarat élan qilip, xitay da'iriliridin nurmuhemmet yasinning wapat bolghanliq heqqidiki xewerning rast-yalghanliqini aydinglashturup bérishni telep qilghan bolsimu, biraq hazirgha qeder héchqandaq inkas qayturmighan.

U, nurmuhemmet yasinning xewirini kütüwatqanliqini bildürüp: biz bayanat élan qilip xitay da'iriliridin uning ehwalini aydinglashturup bérishni sorighan iduq. Chünki biz uning ötken yili türmide ölüp ketkenliki heqqide bezi toluqsiz melumatlargha ige bolghan. Nurmuhemmet biz intayin köngül bölidighan mehbus. U shinjangda qamaqtiki bir qanche wijdan mehbusliridin biri. Biz uning amanliqidin nahayiti jiddiy endishe qilimiz we u bundaq qattiq jazalanmasliq kérek, dep qaraymiz. Shunga biz tünügün uning heqqidiki xewerlerni körüp, xitay hökümitidin uning ehwalini derhal aydinglashturup bérishni telep qilduq. Shinjangdiki türmilerge qamalghan mehbuslarning ehwali heqqide uchur élish nahayiti qiyin bolsimu, biz uning ehwalini igilesh üchün barliq imkaniyetlerdin paydilinimiz, dep körsetti.

Ketérin beybér sözining axirida yene: biz nurmuhemmetning ehwali heqqide xewer kélishini diligholluq ichide kütüwatimiz, deydu.

Nurmuhemmet yasinning wapat bolghan xewirini ataqliq xitay kishilik hoquq adwokati téng byaw élan qilghan. Téng byaw, shayardiki bir türmige qamalghan xitay kishilik hoquq pa'aliyetchisi gaw jishingning adwokati. U, nurmuhemmetning wapat bolghanliq xewirini Uyghur dostliridin anglighanliqini bildürgen bolsimu, biraq xewer menbesini ashkarilimighan. Lékin nurmuhemmet yasinning uruq-tughqanlirining bildürüshiche, u shayardiki türmide emes, belki ürümchidiki aptonom rayonluq 1‏-türmige qamalghan.

Nurmuhemmet yasinning xewiri tarqilip, kishilik hoquq teshkilatlirining diqqiti derhal xitay türmilirining shert-shara'iti we mehbuslarning ehwaligha buralghan. Xelq'ara kechürüm teshkilatidiki ketérin beybér, Uyghur éli we xitayning bashqa jayliridiki türmilerning shert-shara'iti we mehbuslarning ehwali özlirining diqqitini qozghap kéliwatqanliqini bildürdi.

U mundaq deydu: bizning shinjangdiki türmilerningla emes, xitayning bashqa jayliridiki türmilerningmu shert-shara'iti intayin nachar ikenliki, mehbuslarning kemsitishke uchraydighanliqi heqqide izchil teyyarlap kelgen doklatlirimiz bar. Nurmuhemmet ilgiri b d t ten jazasigha qarshi turush komitétining alahide tekshürgüchi emeldarigha özining qolgha élin'ghan deslepki waqitlirida ten jazasi we qopal mu'amilige uchrighanliqini éytqan. Elwette yene, yash hem saghlam bezi Uyghur siyasiy mehbuslar tuyuqsiz türmige kirip kétip, shu yerde ölüp kétidighan ehwallar yüz bergen. Biz da'irilerning bu xil ölüp kétish weqelirini tekshürüp bir terep qilghanliqini bilmeymiz. Shunga biz da'im shinjang we xitayning bashqa jayliridiki wijdan mehbuslirigha qilin'ghan mu'amilidin izchil endishe qilip kelduq.

Xitay hökümiti nurmuhemmet yasinni uning “Qeshqer edebiyati” zhurnilida élan qilin'ghan “Yawa kepter” namliq esirini bahane qilip, 2004‏-yili 11‏-ayda qolgha alghan. Kéyinki yili 2‏-ayda uning bölgünchilik we térrorluqqa qutratquluq qilghanliqini ilgiri sürüp, 10 yilliq qamaq jazasigha höküm qilghan idi. Uning a'ile tawabi'atlirining bildürüshiche, yazghuchining qamaq mudditi 2014‏-yili 11‏-ayda toshidiken. Ketérin beybér, xitay hökümitidin uning bixeterlik we salametlikige kapaletlik qilishni telep qilip, xelq'ara kechürüm teshkilatining uninggha alahide köngül bölidighanliqini bildürdi.

U : biz nurmuhemmetni wijdan mehbusi, dep qaraymiz. Bu, u pikir erkinlik mesilisi heqqide özining pikrini bayan qilip türmige solan'ghan, dégenliktur. Pikir erkinliki üchün türmige solan'ghanlarni qutquzush bizning xizmitimizning bir parchisi. Nurmuhemmet bolsa yawa kepter namliq esirini neshr qilip türmige solan'ghan. Shuning bilen birge, u yash hem eserliride pikir erkinliki we zulumgha qarshi turushni otturigha qoyghan. Biz yene uning qolgha élin'ghan deslepki waqitlarda ten jazasigha uchrighanliqini angliduq. Uni yene b d t tekshürgüchi emeldari ziyaret qilghan. Biz uning qoyup bérilishini telep qilip heriket qozghighan'gha xéli yil bolup qalghan bolsimu, biraq uning ehwali heqqide érishken uchurlirimiz intayin cheklik. Biz uning qoyup bérilishini bir xil diligholluq ichide kütüp kéliwatimiz. Yuqiriqi seweblerdin u, biz köngül bölidighan achquchluq shexs, dep körsetti.