Dolqun eysa: weten, milletni söygen ademlerni xelq untumaydu

20-Esirning deslipidin bashlap meydan'gha kelgen dunyawi Uyghur yéngi ma'arip herikiti netijiside aldi bilen sabiq sowét ittipaqidiki Uyghurlar arisidin moskwa, lénin'grad, tashkent, qazan, almata qatarliq sheherlerde mexsus terbiye körgen köpligen tebi'iy pen we ijtima'iy pen sahesige mensup alimlar yétiship chiqti. Ene shularning arisida Uyghur ilim-pen we ma'arip tarixidiki tunji doktorlar, proféssorlar we akadémiklar bar idi. 20-Esirning 50-yillirida Uyghur élidiki ilim-pen we aliy ma'arip sahesidimu yéngi ewlad Uyghur ziyaliyliri qoshuni yétiship chiqip, kona ewladlarning izlirini dawamlashturdi. 20-Esirning birinchi we ikkinchi yérimidiki Uyghur ziyaliylirining béshigha her-xil külpetler keldi.

RFA

1980-Yillardin kéyinki xitayning yéngi siyasiy atmosférasidiki özgirishler netijiside hazirqi zaman Uyghur ma'aripi we ilim-pénining yéngi bir basquchi bashlandi. 1980-90-Yillarda ijtima'iy-pen we tebi'iy penler saheside bir qisim Uyghur ziyaliyliri we alimliri zor tirishchanliq körsitip, her sahe boyiche köpligen netijilerni qolgha keltürdi. Abduréhim ötkür, ibrahim mutiy, exmet ziya'iy, imin tursun, haji yaqup yüsüp, abdushükür memet'imin, nizamidin hüseyin we bashqa bir qisim péshqedem we yash alimlar “Türkiy tillar diwani”, “Qutatqu bilik” qatarliq eserlerni qayta yoruqqa chiqardi hemde Uyghur ilim-pen saheside körünerlik netijilerni qolgha keltürdi. Tebi'iy pen sahesidimu bir qisim alimlar körünerlik netijilerni qolgha keltürdi. Bu bir qisim Uyghur ziyaliyliri we alimliri pursetlerdin paydilinip, Uyghur xelqi arisida penni omumlashturush, milliy sapani we milliy rohni östürüsh jehetlerde muhim rollarni oynidi. Ene shularning biri 20-esirning ikkinchi yérimidiki Uyghur élidiki Uyghurlar arisida tebi'iy pen saheside bashlamchi alimlarning biri, dep tonulghan merhum abbas burhan ependidur. 1980-Yillarda ürümchide oquwatqan waqitlirida oqughuchilar herikiti bilen shughullan'ghan dolqun eysa ependi 80-yillardiki Uyghur ziyaliylirining roli jümlidin merhum abbas burhan ependi heqqidiki eslimilirini otturigha qoydi.

RFA/Ekrem

Munasiwetlik matériyallargha asaslan'ghanda, Uyghur ziyaliyliri teripidin “Hayatliq alimi” dégen shereplik namgha érishken merhum abbas burhan hayat waqtida, “Pen-téxnika jem'iyiti” ni qurup 1978-yilidin 1990-yilighiche 12 yil re'islik wezipisini ötigen. Bu mezgilde Uyghur ilining 1150 sheher, nahiye, yézilirida penni omumlashturush jem'iyetlirini qurup, déhqanlarni yéza igiliki bilen ilmiy shughullinishqa yétekligen. Abbas burhan ependi yene, 1980-yilining béshida “Bilim-küch” zhurnilini, 1983-yili “Pen we turmush” zhurnilini tesis qilip, bash muherrirlikini üstige alghan.

Merhum abbas burhanning terjimihali we eserlirige a'it Uyghur élide neshr qilin'ghan matériyallarda körsitilishiche, merhum hayat waqtida bi'ologiye kespi boyiche 12 parche kitab yazghan. 300 Parchidin artuq penni omumlashturushqa a'it ilmiy maqale élan qilghan. 30 Parchidin artuq ilmiy kitablarni terjime qilip, Uyghur déhqanlirini pen-téxnika bilimliri bilen terbiyileshke hesse qoshqan.

D u q ijra'iye komitéti re'isi dolqun eysa ependining bildürüshiche, abbas burhanmu xelqimiz teripidin söyülgen turghun almas qatarliqlargha oxshash qanchilighan wetenperwer, millet söyer kishilirimizning biri. Uning bildürüshiche, merhum abbas burhan eyni zamanda aliy mekteplerde qurulghan aqartish uyushmisini qollighan, qoghdighan we uninggha meslihetchi bolghan. Bu uyushmining qurghuchiliridin biri bolghan dolqun eysa 1988-yili 6-ayning 15-künidiki namayishtin kéyin xitay da'irilirining jazasi bilen aliy mekteptin qoghlan'ghanda, abbas burhan ependi uni himayisi astigha élishqa térishqan.