Уйғур елидики әң чоң тарихий мәсчит

Қәшқәр һетгаһ җамәсидин бир көрүнүш.

Чүнки қәшқәр җамәсиниң омумий көлими 1099 квадрат метир болса, керийә җамәсиниң омумий көлими 13 миң 449 квадрат метир келиду. Адәттә җүмә намизиға 4миңдин 6 миңғичә, һейт намазлирида 10 миңдин 12 миңғичә мусулман келип азадә намаз оқуйду. Бу җамә бүгүнгә қәдәр йәттә қетим чоң ремонт қилинған. Сәуди әрәбистаниниң мәккә мукәррәмә шәһиридә турушлуқ яш алим абдулла һаҗим бу һәқтики сөһбитимизни қобул қилған иди.

Абдулла һаҗим билән сөһбәт

Абдулла һаҗим керийә җамәсиниң тарихий басқучлири һәққидә тохтулуп мундақ деди: " керийә җамәси 1200 - йили кичик бир мәсчид шәклидә бина қилинған болуп, һәмишә кеңәйтилиш җәрянида җамә түсини алған. 1665 - Йили керийидики мөтивәр диний затлардин молла тийип ахунум, молла ғуҗилақ ахунум әйсақ ахунум қатарлиқ кишиләр керийә һейткар җамәсини кеңәйтип ремонт қилиш тоғрисида йәкәндики сәидийә ханлиқиниң хани абдуллаханға бир парчә тәклип суниду. Бу тәклип хан тәрипидин қобул қилинип, йәркәндин мәхсус устилар әвәтилиду һәм җамә әтрапидики аһалилар көчүрүп йәрлик мусулманларниң иқтисадиға тайинип җамәни иккинчи қетим кеңәйтип ремонт қилип чиққан. Йәркәндин 10 түп чинар дәрихини йөткәп келип җамәниң сәйнасиға салған. Шуңа кишиләр бу җамәни бир мәзгил " чинарбағ" җамәси дәпму аташқан. Ашу чинар дәрәхлиридин бир қанчә түпи техи йеқинқи йилларға қәдәр мәвҗуд болуп, кейинчә җамәни кеңәйтиштә қурулушқа тақишип қалғанлиқтин кесиветилгән икән. 1947 - Йили керийә наһийисиниң һакими исмайилхан керийә тәвәсидики мунәввәр диний затлар вә һәр қайси йеза бәглирини йиғип керийә җамәсини кеңәйтип ясаш һәққидә кеңәш қилип һәмминиң мувапиқәтчиликини алиду. Шундақ қилип керийә җамәсиниң қурулуши 1947 - йили 10 - айда башлинип 1949 - йили қизил хитайниң уйғур дияриға тапини бесилиштин бир қанчә күнла бурун пүткүзүп болиду. Кейин 1985 - йилидин 1988 - йилиғичә йәнә ремонт қилинған болуп, ахирқи 7 - қетимлиқ чоң ремонт 1997 - йили башлинип 1998 - йили пүткән болди.

Хитай әмәлдарлириниң қаршилиқи

Абдулла һаҗим керийә һейткар җамәсиниң мунариси тоғрулуқ хитайларниң қаршилиқи һәққидә тохтулуп мундақ диди:" керийә һейткар җамәсиниң 7 - қетимлиқ ремонт қилинип ясилишида униң шималий мунарисиниң игизлики 30 метирға йетидиған болуп чиққандин кейин, керийә наһийисидики хитай әмәлдарларниң оғиси қайнап " бу җамәниң мунариси хәлқ һөкүмити бинасидинму игиз болуп қалған. Буни пәсләш керәк"дәп қарар қилип, мунарини ясиған атушлуқ устини мунарини пәслитишкә зорлиғанда, уста қәтий янашмайду вә " җамәниң мунариси игизләйду, пәслимәйду" дәп әмәлдар хитайларниң тәклипини қобул қилмайду вә юртиға кетип қалиду. Ахирида керийә наһийисиниң хитай әмәлдарлири керийә һейткар җамәсиниң мунарисини башқа устиларниң қоли билән пәслитип 24 метирға чүшүрүп қойиду".

Абдулла һаҗимниң ейтишичә, керийә һейткар җамәсиниң шимали дәрвазисидики тақиниң үстидики гүмбәз қурулушиниң услуби атуштики султан сутуқ буғрахан мәқбәрисиниң билән охшаш болуп, аҗайип нәпис һәм чирайлиқ ишләнгән.