Tunyuquqning jemeti koriyide tépildi

 Gensuning sünen aptonom nahiyisidiki yugurlarni Uyghurlar asasen Uyghur dep hésablaydu. Lékin jenubiy koriyining sé'ul etrapidiki bir nahiyide özini Uyghur qaghanliqining xan jemetige baghlaydighan bir topning yashaydighanliqi asasen kishilerge namelum bolsa kérek. Amérikidiki bir Uyghur tetqiqatchi koriye we xitay tarixi menbelirige asasen jenubiy koriyidiki shéy pemililik bir topning Uyghurlar bilen tuqqanchiliqi barliqini ispatlidi.

Ular jenubiy koriye paytexti sé'olgha yéqin bir nahiyige olturaqlashqan

Pen - téxnikining küch - qudriti dunyaning qiyapitide zor özgirishlerni yasighan bolsimu, lékin u yenila öz qoynida nurghun sirlarni saqlap kelmekte. Mana mushu sirlarning biri koriye yérim arilidiki shéy famililik topning étnik we mediniyet arqa körünüshi, ularning koriye yérim arilida peyda bolup qélishigha a'it sirlar bolsa kérek. Shyé familisi koriyilikler arisida nahayiti az uchraydighan bir famile nami bolup, bu famililik kishilerni jenubiy koriye paytexti sé'olgha yéqin bir nahiyide bir qeder köp uchratqili bolidiken.

Amérikidiki Uyghur türkologi qahar barat, mezkur familining koriyilikler arisida nahayiti yigane bir famile ismi bolup dawamliship kélishide bu familige a'it topning pewqul'adde tarixiy arqa körünüshi bilen munasiwetlik ikenlikini we ularning ejdadi Uyghur ikenlikini ilgiri süridu. Biz bügün diqqitinglargha sunmaqchi bolghan mesile hazir jenubiy koriyide yashaydighan mana mushu shéy famililik jama'et topidur. Bu familini qollinidighan koriyiliklerni jenubiy koriye paytexti séolning texminen 40 kiloméitr nérisidiki bir nahiyide bir qeder köp uchritish mumkin.

" Ular orxun Uyghur xanliqining bash danishmini bilge tunyuquqning ewladi"

Doktor qahar baratning sözi bilen éytqanda, eger siz bu nahiyide shéy famililik kishilerning özini Uyghurlargha baghlaydighanliqi, ularning özlirini 8 ‏ - esirdiki orxun Uyghur xanliqining bash danishmini bilge tunyuquqning ewladi dep qaraydighanliqini bilginingizde heyran qélishingiz teb'iy. Uyghur jem'iyiti jenubiy koriye - kino sen'iti we turmush örp - adetlirining chongqur tesirige uchrawatqan bir dewrde, özlirini bilge tunyuquqning ewladi, hésablaydighan koriyiliklerning barliqidin xewerdar bolush nurghun Uyghurlarda qiziqish peyda qilidighan bir tarixiy téma.

Shéy famililik koriyilikler qandaqsige tunyuquqning ewladi bolup qalidu ? ularning familisi bilen Uyghurlarning néme munasiwiti bar ? eger ular rast tunyuquqning ewladi bolsa qandaqsige koriyide yashaydu ? dewrimizde génétika ilmining tereqqiyati koriyilik shéy famililikler bilen Uyghurlarning tarixiy alaqisigha eng toghra jawabni bérelishi mumkin. Lékin mesilini tarix ilmiy nuqtinezerdin küzetkende, doktor qahar baratning bu heqtiki izdinish we chüshendürüshige qulaq sélishimiz artuqche bolmisa kérek.

Qahar barat koriyidiki shéy famililiklerning ejdadi üstide izdinish élip barghan tunji Uyghur tetqiqatchidur. U, radi'omizgha xitay we koriye menbeliride tarixiy pakitlar shéy famililiklerning ata - bowisi Uyghur ikenlikini, ularning mongghullar dewride xanning buyruqi bilen koriyige kélip bu yerde yurt sorighan idiqutluqlar ikenlikini ispatlimaqta, dep körsetti. Uyghurlarning mongghullar istilasigha qatnashqanliqi,chinggizxanning newrisi qublayning hakimiyet apparatlirida nurghun Uyghurlarning hoquq tutqanliqi, hakimiyet ishlirigha arilashqanliqi we mongghullar hakimiyitide muhim rollarni oynighanliqi bir tarixiy heqiqettur.

Idiqut xaqani barchuq'art tékin chinggizghan'gha bey'et qilghan

1209 ‏ - Yili chinggizxan onan deryasi sahilida qurultay chaqirip, özini mongghullarning xaqani, dep élan qilghanda idiqut xaqani barchuq'art tékin chinggizghan'gha bey'et qilidighanliqini jakarlighan we qara xitaylar bilen bolghan tewelik munasiwitini üzgen idi. Tarixi menbelerde barchuq'art tékinning teshebbuskar teslimiyiti chinggizxanni chongqur tesirlendürgenlikini we uning alahide iltipatigha sazawer qilghanliqini yazidu.

Idiqutluqlar 10 ming kishilik qoshun bilen chinggizxanning gherbni istila qilish, 1227 ‏ - yili tangghutlargha yürüsh qilish herikitige qatnashqan. Chinggizxan ölgende chinggizxan oghullirining ottura tüzlengliktiki xanliqlarni istila qilish herikitide zor töhpilerni qoshqan idi. Shunga ular chinggiz ewladlirining ishenchisige érishken we ulargha chong hoquqlar bérilgen.

Tarixiy menbeler hazirqi xunende yashaydighan jyen, lyu pemililik Uyghurlarning shu dewirde hoquq tutqan Uyghur mensepdarlarning ewladi ikenlikini ilgiri süridu. Doktor qahar barat, öz dewride koriyige ewetilgen shéy famililik emeldarning özlirini orxun Uyghur xanliqining bash danishmini bilge tunyuquqning ewladi hésablaydighan idiqutluqlardin ikenlikini bildürdi.

Mongghullar qublayxan dewride xitay medeniyitining zor tesirige duch kelgen idi. Bu tesir hakimiyet apparatlirining qurulmisi, orda saraylarning zinnetlinishi, jürénlik émtihan tüzümi, kiyim - kéchek, yimek - ichmek, famile tallash qatarliqlarda öz ipadisini tapqan. Eyni chaghda bir qisim mongghullarning qublaygha qarshi chiqishi, qublay bilen uning aka - uka we bir newriler arisida hoquq talishish urushlirining yüz bérishidiki muhim seweblerning biri, konsérwatip mongghullardiki ottura tüzlengde xitaylargha assimiliyatsiye bolup kétish qorqusi bar idi.

Eyni dewride qublay we uning ewladi ottura tüzleng medeniyitini zor derijide özige singdürgen, buning tipik ipadisi özi we emeldarlirigha xitayche famililerni ata qilishi idi.

Tunyuquqning jemeti 840 ‏ - yillarda turpan rayonigha kélip olturaqlashqan

Qahar barat, eyni chaghda koriyini sorighan Uyghurlargha shéy familisi ata qilin'ghanliqini, shéy sözining sélin'ga dégen sözning xitaychisidiki bash heripidin kelgenlikini ilgiri süridu. Sélin'ga deryasi Uyghurlarning tarixiy pa'aliyet makani bolush bilen tillarda dastandur. 8 ‏ - Esirdiki orxun Uyghur xanliqi mana mushu derya wadisida bash kötergen we qudret tapqan idi.

Bilge tunyuquqning dewr sürgen mezgili orxun Uyghur xanliqining eng qudretlik dewri bolup, tunyuquqning jemeti 840 ‏ - yillardiki ala ‏ - topilang we köch - köch yillirida turpan - idiqut rayonigha kélip olturaqlashqan bolsa, bu tarixiy ré'alliqlargha tamamen uyghun kéletti. Chünki orxun Uyghur xanliqi 840 ‏ - yili yimirilgende xanliqning bir bölüm puqrasi xan jemeti shahzadilirining yitekchilikide turpan rayonigha kélip olturaqlashqan we bu yerde qoju idiqut dölitini tikligen. Biz tarix sehipiliride idiqut xanliqining eng axirqi izlirini xanliqning 14 ‏ - esirde qubilay jemetining tepriqichilik urushlirida pütünley weyran bolghan yillargha qeder köreleymiz.

Koriyidiki Uyghur "sélin'galar" shéy jemetining omumi nopusi we turmush adetliridiki alahidiliklerni ilgiriligen halda tekshürüshke toghra kélidu. Shéy famililik koriyiliklerning Uyghurlar bilen tuqqanchiliqi barliqini bilish - bilmesliki bizge namelum. Lékin ular nurghun Uyghurlarning neziride eger rast bolsa Uyghur tarixidiki nahayiti meshhur bir zat - bilge tunyuquqning ewladi bolush shan ‏ - sheripini özi hés qilmay élip yürgen kishilerdur.