Uyghur kinochiliqining ötmüshi we bügüni (1)

Nida studiyisi ishligen " böriler yurti sherqi türkistan" namliq teqlidiy filimning körünüshliridin biri.

1930 - Yillarda sabiq sowét ittipaqining " fironttiki soldat", "chapayéw" qatarliq kinolirining körsitilishi bilen herzaman yéngiliqqa intilidighan Uyghurlardin bezi tijaretchiler tengritaghning jenup we shimalida kino téxnikisini tarqitip öz aldigha kino studiyoliri qurghan iken. Ular Uyghurlarning turmushi téma qilin'ghan höjjetlik filimler ishligen bolup, bu filimler Uyghur diyarida qurulghan kinoxanilarda xelq bilen yüz körüshken iken. Emma epsuski bu kino studiyiliri Uyghur diyarining  1949 - yili xitay kommunist hakimiyiti astigha kirishi bilen taqilip ketken. Her waqit yéngiliqqa telpünidighan we yéngiliqni ittik qobul qilidighan Uyghur xelqi 20 - esirning bashlirida öz qoli bilen yaratqan Uyghur kinochiliqining deslepki bixliri mana mushundaq qurutulghan idi.

1952 - Yili xitay hökümiti teripidin qurulghan shinjang kino studiyisi 1962 - yili taqiwétilishighiche bolghan bu ariliqta "anarxan", "bostanliqtiki tentene ", "ikki ewlad" qatarliq kinolarni ishlep chiqarghan bolup bu kinolarmu Uyghurlarning alqishigha érishken. Medeniyet inqilabi mezgilide taqalghan bu kino studiyisi 1979 - yilida tengritagh kino studiyisi qilip özgertilip qurulghan bolup u ilgiri kéyin " ghérip - senem", "artis bolmaydighan qiz", "sirliq karwan", "renaning toyi" qatarliq bir qisim nadir filimlerni ishlep chiqarghan. Mutexxesislerning qarishiche, bu kinolarning Uyghur xelqining qizghin alqishigha érishishidiki sewep 80 - yillarda xitayda yürgüzülgen échiwitish siyasiti netijisidin ibaret.

U yillarda Uyghurlarning milliy örp - aditi, turmush usuli, til - yéziq, medeniyitige da'ir nurghun kitab we matériyallar neshir qilinish bilen birlikte Uyghur kinochiliqidimu mana yuqiridikidek nadir filimler barliqqa kelgen idi.

Gollandiyide qurulghan "erk studiyisi "ning qurghuchisi abduraxman öztürk ependi bu heqte toxtilip ötidu. Uning déyishiche, bu kinolar Uyghurlarning alqishigha érishelmeyla qalmay belki nepritini qozghighan bolup, turpandiki shatliq filimide atalmish islahat échiwitish siyasitidin kéyin döletning yaxshi siyasetliri sayiside béyighan déhqanlar we ularning xoshal - xoram turmushi eks ettürülgen bolsa emma emeliyette Uyghur diyaridiki déhqanlarning ehwali hergizmu kinoda teswirlen'ginidek bayashatchiliq ichide emes, eksiche intayin qéyin ehwalda iken. Buning emeliyet bilen qilchilikmu alaqisi yoq iken.

Kino - téléwiziye riyaliqni, tarixni heqiqi yosunda eks ettürgendila andin qimmetke ige bolidu. Emma Uyghurlarda kino - téléwiziye medeniyiti namliq kitabning yazghuchisi iqbal tursunning yézishiche nöwettiki Uyghur kinochiliqi duch kéliwatqan eng chong mesile bolsa siyasetni aldinqi pilan'gha chiqirip tarixi heqiqetni we weqeliklerni heqiqi yosunda bérelmeslik, iken. Uning kitabida bayan qilishiche 90 - yillardin kéyin soghuq urushning ayaqlishishi netijiside arqa - arqidin bir qisim musteqil türkiy jumhuriyetlerning barliqqa kélishi bilen xitay hökümiti Uyghurlargha qaratqan ilgiriki bezi siyasitini özgertishke bashlighan.

Bu xil siyaset kino sen'itidimu özini ashkare qilghan bolup u yillardin kéyin ishlen'gen filimler tamamen Uyghurlarning tarixini burmilash, Uyghurlarning örp - adetlirini kemsitish, quruq siyasi shu'ardinla ibaret bolghan bir parche exlet döwisi bolup qalghan. Buning bilen Uyghur kinochiliqi asta - asta öz tamashibinlirini yoqitishqa bashlighan.