Uyghurlar: “Yerlirimizni xitay shirketlirige élip berdi, hem yersiz, hem ishsiz qalduq”

Radi'omiz ziyaritini qobul qilghan Uyghurlarning bildürüshiche, bu xitay shirketliri eyni chaghda yérini sétip bérishke mejburlan'ghan Uyghurlarni zawut-kanlarda ishqa orunlashturushqa wede qilghan bolsimu, emma bügünki künde Uyghurlarning yüzliniwatqini éghir derijide bulghan'ghan muhit hem yersiz, ishsiz qélishtek qismet bolghan.

2009-Yildiki 5-iyul ürümchi weqesidin kéyin “Shinjanggha yardem bérish” namida Uyghur élide tézlikte köpeygen xitay zawut-shirketliri sewebidin, barghanche nacharlishiwatqan Uyghur éli muhiti, halqima tereqqiyat rayoni qurush namida, yerliri igiliwélin'ghan, yersizlik, ishsizliq qismitige qélip, tirikchilik yoli étiwétilgen Uyghurlarning naraziliqi barghanche kücheygen.

Ili rayonida xitay shirketliri yerleshkendin buyan, rayondiki xitay köchmenlirining hessilep köpiyiwatqanliqini bayan qilghan bir xanim, ili oblastliq hökümet bashliqlirining téléwizorda sözligen sözide, ghulja shehirining bundin kéyinki tereqqiyatida eslidiki 400 ming ahalidin 1 milyon ahalige ige sheherge tereqqiy qilidighanliqini ilgiri sürgenlikini bildürdi.

Radi'omiz igiligen uchurlardin melum bolushiche, ili oblastining ghulja nahiyisige qarashliq pilichixang kömür kéni 2010-yili ghulja nahiyisige yerleshken xitayning chingxu'a shirkitige ötüp ketken.

Radi'omiz ziyaritini qobul qilghan bu xanimning bildürüshiche, chingxu'a shirkiti eslidiki pilichixang kömür kénini kéngeytip, kömür kan etrapidiki tagh baghrigha jaylashqan qariyaghach kenti, noghaytu kentining binemliki, noghaytu déhqanlirining térilghu yerliri, chuluqay yézisining binemliri, örük makani turpanyüzi yézisi qatarliq jaylardiki yerlerni déhqanlardin mejburiy sétiwalghan. Eyni chaghda nahiyilik hökümet déhqan-charwichilarni yerlirini xitay shirketlirige sétip bérishke mejburlighanda “Yer döletning, halqima tereqqiyat pilani boyiche, nahiyide qurulidighan zawut, karxanilargha aldi bilen yérini sétip bérishte teshebbuskar bolghanlar we ularning aliy mektep tügitip ish kütüp turghan perzentliri ishqa orunlashturulidu” dégen wedilerni bergen. Emma, ikki yildin kéyinki bügünki künde, xitay shirketlirining élip kelgini eslidiki güzel bagh-waranliq yézilarning kömürkan we kömür gazi zawutliridin chiqqan is-tütek, bulghan'ghan sular bilen weyran qilinishtin bashqa, yer-zéminliridin ayrilghan nechche ming Uyghur déhqanliri we qazaq charwichilirining yersiz, yaylaqsiz, ishsiz qélishidek qismet bolghan.

Chingxu'a shirkiti yézidiki yerlerni igiliwalghandin kéyin, eslidiki déhqanlarni ishqa orunlashturush wedisini orunlimighanliqini bildürgen bir déhqan ayal, hazir chingxu'a shirkiti amanliq qoghdash xadimlirini közetchilikke qoyghanliqini, qorshawgha alghan jaylargha Uyghurlarning kirelmeydighanliqini, xitay köchmenliri ishlewatqan bu shirkette resmiy shtatliq Uyghurlarning yoqluqini, peqet az sandiki Uyghurlarning sa'etlik ish heqqi élip, shirketning qara ishlirini qilip jénini béqiwatqanliqini bildürdi.

Xitay weziyitini közetküchiler, birleshken döletler teshkilatining “Yerlik milletlerning heq-hoquqi ehdinamisi” diki yerlik xelqler özlirige te'elluq yerlerni, térritoriyilerni we öz yerliridiki bayliqlirini, bu jaylarning muhitini hemde bu zéminlarning ishlepchiqirish sighimchanliqini saqlash we muhapizet qélishqa hoquqluq. Dölet héchqandaq ayrimichiliqqa yol qoymighan halda yerlik xelqlerning öz igidarchiliqidiki bu yerlerning saqlinishi we muhapizet qilinishi üchün pütün tedbirlerni élishi shert” dégen belgilimilerni neqil élip, xitay shirketlirining Uyghur élidiki bayliqlarni igilishini tézleshtürüp, bu bayliqning esli igiliri bolghan Uyghurlarni bayliqidin mehrum qilghandin bashqa, yerlik xelqlerni bu xil échish we tereqqiyatning sirtida qaldurushi Uyghurlarning xitay hökümitige qarshi naraziliqini kücheytiwatqan yene bir muhim amil ikenlikini tekitlimekte.