Xelq'ara krizis guruppisi ottura asiya döletlirining ajizlishiwatqanliqini bildürdi

Doklatta yene ottura asiya döletliride asasliq küch bolup turuwatqan rusiye we xitaygha qaritamu bezi tewsiyiler otturigha qoyulghan bolup, töwende bu doklatning mezmuni heqqide muxbirimiz irade melumat béridu.

Xelq'ara krizis guruppisi héchqandaq hökümetke tewe bolmighan, musteqil bir tetqiqat orgini bolup, bu teshkilat dunyada yüz bériwatqan muhim weqeler we krizislar üstide musteqil tekshürüsh élip bérip, herqaysi hökümetlerge krizisqa qarshi küresh qilish heqqide pikir-tekliplerni sunidu. Xelq'ara krizis guruppisi mushu ayning béshida ottura asiya ellirining ehwali heqqide “Ottura asiyada ajizlishish we inkar qilish” namliq bir doklat teyyarlighan bolup, doklatta ottura asiya elliridiki asasiy qurulush we asasiy mulazimet sistémisining nacharlishish ehwali we u keltürüp chiqiridighan aqiwetler heqqide bezi pikirler otturigha qoyulghan.

Doklatta éytilishiche, ottura asiya döletliri hazir adem küchi we asasiy qurulushta ajizlishishqa qarap méngiwatqan bolup, tashyol, énérgiye, doxturxana we mektepler shundaqla üsküniler konirap ketken. Shundaqla bu orunlarda xizmet qiliwatqan, sowét ittipaqida terbiyilen'gen axirqi bir ewlad xizmetchiler dem élishqa chiqishqa bashlighan. Gerche bu dölet hökümetliri üsküne-lazimetlerni yéngilashqa küch chiqarghan we xelq'araliq yardem organlirimu buninggha meblegh ajratqan bolsimu, emma chiriklik sewebidin mebleghning zor miqdari jayigha ishlitilmey yep kétilgen bolup, chiriklishish ehwali alliqachan bu dölet xelqlirining naraziliqlirining menbesi haligha kelgen.

Doklatta éytilishiche, chiriklishish ottura asiyadiki besh döletning hemmiside oxshimighan derijide mewjut bolup, qirghizistan bilen tajikistan eng xeterlik ehwalgha kélip qalghan bolup, doklatta mundaq déyilgen:
Bu ikki dölet mutexessislirining özi bu döletlerde yéqinqi bir nechche yil ichidila balilirini oqutidighan oqutquchi, késilini dawalaydighan doxtur qalmaydighanliqini déyishmekte. Tajikistanda qish künide 12 sa'et tok kétish normal bir ishqa aylinip qaldi. Qirghizistandimu bu xil ehwal barghanséri omumlashmaqta. Dölet xizmetchilirige jümlidin yéngi ewlad oqutquchi, doxtur, inzhénérlirigha yéterlik ma'ash bérelmesliktek ijtima'iy weqeler dölette mewjut bolghan siyasiy yochuqlar bilen birliship, döletning pütkül sistémisida bir chöküsh meydan'gha keltürüshi mumkin.

Doklatta özbékistan we türkmenistanning ishikni ching yépip, döletning heqiqiy ehwali heqqide toghra uchurlarni bermeywatqanliqi, gerche bu ikki dölet dawamliq halda öz dölitining parawan ikenlikini ilgiri sürsimu, buning heqiqet emeslikini, ottura asiyada istiqbali parlaq dep qariliwatqan qazaqistandimu asasiy qurulush sistémisini közdin kechürüsh, qatnash-transport we téxnik xadimlar terbiyilinip yéngi tayanch küchlerning yétishtürülüshide zor mesililerning mewjutluqi bayan qilin'ghan.

Doklatta mundaq déyilgen:
Mewjut ehwallarning nurghun sewebliri bar. Sabiq sowét ittipaqining bir parchisi bolghan bu 5 dölet öz aldigha musteqil bir sistémini téxi turghuzup bolalmighan. Bir-birige bundaq béqinip qélish éniqsizliq we tengpungsizliqni keltürüp chiqarmaqta. Sowét ittipaqi mezgilide birlikte ishlep kelgen bu döletler hazir bolupmu énérgiye we qatnash-transport saheside birlikke kélelmigen. Ma'arip we sehiye xizmetliri qéyin ehwalda. Hemmidin muhim bolghini, axirghiche sabiq sowét ittipaqining tesirige warisliq qilidighandek körünüwatqan bu dölet hökümetlirige islahat élip bérish üchün we ma'arip qatarliq sahelerde ishlitish üchün qiliniwatqan yardemler hem jayigha barmaydu, hem yéterlik emes.

Xelq'ara krizis teshkilati doklatida ottura asiya elliridiki bu xil weziyetning körmeske salghili bolmaydighan derijide jiddiyliki, buning yoqsulluqning téximu éghirliship bérishigha shundaqla radikal islam xahishlirining yéyilishigha yol échip bériwatqanliqi tekitlen'gen. Uning üstige ottura asiyadiki herqandaq bir dölette peyda bolghan qalaymiqanchiliqning nahayiti tézla bashqa qoshna döletlerge yéyilidighanliqi, nahayiti yéqin kelgüside qirghizistanda yüz bergen qalaymiqanchiliqning tajikistanda yüz bérish éhtimalimu yuqiri ikenliki alahide eskertilgen.

Doklatning axirida, qirghiz, özbék, tajik, türkmen we qazaq hökümetlirige bezi pikir-teklipler sunulghan bolup, bularning eng béshida chiriklik mesilisi kelgen. Uningda bu dölet hökümetlirining inchike we uzun muddetlik pilan tüzüp chiqish arqiliq dölet qatlimidiki chiriklikni tüptin yoqitishi kérekliki, tayanch küchlerni yétishtürüp, ulargha bérilidighan ma'ash, ijtima'iy parawanliq sistémilirini yaxshi tengshishi, yerlik hökümetler bilen zich birliship, tayanch küchlerning terbiyilinishi we ijtima'iy parawanliqi üchün ajritilghan mebleghlerning yérige ishlitilgen yaki ishlitilmeywatqanliqini yaxshi teqib qilishi alahide otturigha qoyulghan.

Buningdin sirt yene, herqaysi sahelerde téxnika islahati élip bérip, üskünilerni yéngilash, bolupmu ma'arip, sehiye we énérgiye sahesidiki téxnika islahatigha sel qarimasliq tekitlen'gen.

Doklatning axirqi qismida, ottura asiya döletlirige meblegh séliwatqan we yardem qiliwatqan döletlergimu bezi pikir-telepler otturigha qoyulghan bolup, yardem qilghuchi döletlerning peqetla yardem qilish bilenla qalmay, belki u yardemni bu döletlerde yiltizidin islahat élip bérishqa qaritishi kérekliki eskertilgen. Uningda bolupmu xitay we rusiyidin ibaret ikki döletke alahide tewsiyiler bayan qilin'ghan bolup, xitay we rusiyining aldi bilen ottura asiyaning muqimliqi we xewpsizlikining xelq'araning menpe'iti bilen biwasite munasiwetlik ikenlikini tonup yétishi kérekliki, bashqa yardem qilghuchi döletler bilen zich hemkarliship, bu döletlerde islahat élip bérish üchün ortaq küch chiqirishi kérekliki shundaqla bir tüzülmini qoghdap, bashqa yardem qilghuchi döletlerge qarshi turidighan heriketlerdin saqlinishi kérekliki eskertilgen.