Мутәхәссисләр хәлқара җәмийәтни хитайниң уйғурларға қаратқан өлүм җазасини бикар қилишқа давамлиқ бесим ишлитишкә чақирди

2009 ‏- Йили 12 - өктәбир күни, хитай 6 уйғурға өлүм җазаси 1 игә муддәтсиз қамақ җазаси бәргән болуп, сүрәт, шу 7 уйғурниң бири, өлүмгә һөкүм қилинғанларниң қатаридики адил рози исимлик уйғур йашниң сот үстидики сүрити.

Хәлқара кәчүрүм тәшкилати бүгүн 2009 - йиллиқ хәлқарадики өлүм җазасиниң иҗра қилиниш әһвали һәққидики доклатини елан қилиш билән биллә, хитайдики өлүм җазаси һәққидиму баянат елан қилип, хитайни 2009 - йили ичидә хитайда елип берилған өлүм җазасиниң һәқиқий санини дуня җамаәтчиликигә ашкарилашни тәләп қилди.

Хәлқара инсан һәқлири тәшкилатлири хитайдики өлүм җазасиға қарита үзлүксиз әйибләш елип бериватқан болуп, болупму бултур 5 - июл вәқәсигә қарита елип берилған сотларда 34 нәпәр уйғурға өлүм җазаси берилиши, дуня уйғур қурултийи қатарлиқ уйғур тәшкилатлириниң, хәлқара кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң һәм демократик дөләтләрниң қаттиқ әйиблишигә учриған иди.

Дуня уйғур қурултийиниң баянатчиси дилшат ришит бүгүн әркин асия радиоси вә башқа хәлқаралиқ ахбарат органлириға баянат берип, хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң бу қарарини қарши алидиғанлиқини билдүрди.

Дилшат ришит әпәнди сөзидә, хәлқара кишилик һоқуқ тәшкилатлирини вә демократик дөләтләрни хитайға давамлиқ бесим ишлитип, хитайниң уйғурлар үстидин йүргүзүватқан бастурушини тохтитип, уйғурларға қаратқан өлүм җазасини бикар қилишиға түрткә болушқа чақирди.

Хитай дуняда өлүм җазаси әң көп иҗра қилинип келиватқан дөләтләрниң бири болуп, материяллардин мәлум болушичә, 2008 - йили хитайда 1718 кишигә өлүм җазаси берилгән икән. Һазир хитайда 60 нәччә хил җинайәткә қарита өлүм җазаси бериливатқан болуп, бу йилларда хитайда сиясий җинайәтчиләргә қарита өлүм җазаси бериш нисбити барғанчә ешип бериватмақта икән.

Америкидики адвокат нури түркәл әпәнди, хитайдики өлүм җазасиниң иҗра қилиниш әһвали һәққидә тохтилип, бултур "5 - июл вәқәси" үстидин ечилған сотларни мисалға елиш арқилиқ, хитайдики сотларниң хәлқара сот бәлгилимилиригила әмәс, һәтта хитайниң өзиниң қанунида бәлгиләнгән сот қаидилиригиму уйғун әмәсликини оттуриға қойди.

"Бейҗиң баһари" журнилиниң баш муһәррири ху пиң әпәндиму зияритимизни қобул қилип, хитайдики өлүм җазасиниң иҗра қилиниши һөкүмәтниң сиясий муддиаси бойичә болуватқанлиқини, хәлқараниң хитайдики өлүм җазасиниң иҗра қилиниш әһвалиға җиддий қариши керәкликини тәкитләп мундақ деди: "мениңчә, биз хитайдики өлүм җазасиниң иҗра қилиниш әһвалиға җиддий муамилә қилишимиз керәк. Йәни хитайда пүткүл сот җәряни, пәқәт хитай компартийисиниң сиясий қариши бойичә елип берилиду. Хитайда елип берилған сот, хитай коммунист һакимийитиниң һечқачан пуқраларниң кишилик һәқ - тәләплиригә һөрмәт қилмайдиғанлиқини, қанунни пәқәт өзиниң бастуруш сияситини иҗра қилиштики васитә қиливалғанлиқини испатлимақта. Мәсилән : хитай һөкүмити бултурқи 5 - июл вәқәсигә қарита қаттиқ қоллуқ билән бастурушни күчәйтип, вәқәгә мунасивәтлик кишиләрни өлүм җазаси қатарлиқ еғир җазалар билән җазалиди. Буниңда сотланғучиларниң кишилик һоқуқидин сөз ечиш әсла мумкин болмиди. Мәйли бултурқи"5 - июл үрүмчи вәқәси" болсун яки 2008 - йилдики "14 - март тибәт вәқәси" болсун, һәр иккисидила әйибләнгүчиләрниң адвокат тәклип қилишиға йол қоюлмиди. Бундақ шараитта хәлқара җәмийәт әлвәттә хитайдики өлүм җазалириниң иҗра қилиниш әһвалиға диққәт қилиши керәк. Мениңчә, һазирқи вәзийәттә хәлқараниң хитайға қаратқан бесими техи йетәрлик болмиди. Ғәрб демократик дөләтлири вә хәлқара кишилик һоқуқ тәшкилатлири, хитайдики өлүм җазаси вә тән җазасиға охшаш кишилик һоқуқ дәпсәндичилики мәсилисигә җиддий қариши, хитайға бесим ишлитип, хитайдики кишилик һоқуқни яхшилаш һәм өзлириниң инсаний һәқ -һоқуқлирини тәләп қилған кишиләргә қаратқан өлүм җазасини бикар қилишини қолға кәлтүрүш керәк."

Нөвәттә хәлқара җәмийәтләр хитайдики өлүм җазасиниң иҗра қилиниш әһвалини үзлүксиз көзитип вә әйибләп келиватмақта. Мәсилән, явропа парламенти бултур 26 - ноябир күни қарар мақуллап, "хитай уйғурларни өлүмгә һөкүм қилишни тохтат" мавзулуқ баянат елан қилип, хитай һөкүмитидин уйғур вә тибәт сиясий актиплириға қаратқан өлүм җазасини бикар қилишни, аз санлиқ милләтләрниң һәқ һоқуқлириға һөрмәт қилишни тәләп қилған иди.

Бу йил 2 - айниң 23 - күнидин 28 - күнигичә шиветсарийиниң җәнвә шәһиридә ечилған хәлқара өлүм җазасини бикар қилиш йиғинидиму хитайниң уйғурлар, тибәтләр һәм кишилик һоқуқ актиплириға қаратқан өлүм җазаси әйиблинип, хитайда сиясий җинайәтчиләргә қаритилған өлүм җазасини бикар қилиш тәләплири оттуриға қоюлған иди.

Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.