5 ‏- Iyul ürümchi weqesige a'it körgezme netije körsitelemdu?

Bügün, 13 - iyul, ürümchide 2 uyghurni étip öltürgen we birini yarilandurghan neq meydanni saqlap turghan 2 xitay saqchisi.

Wang léchüen sözide yene, 26 ‏- iyun yüz bergen shawgüen weqesini adettiki bir jem'iyet amanliq weqesi dep körsitip, rabiye qadir xanim we u yétekchilik qiliwatqan dunya Uyghur qurultiyini shawgüende yüz bergen weqeni köptürüp, milliy öchmenlikni ulghaytish arqiliq axiri bu échinishliq weqeni sadir qilghanliqini tekitligen.

Biraq, merkizi milletler inistitutining proféssori müsteqil tetqiqatchi ilham toxti ependi 26 ‏- iyun shawgüen weqesi toghrisida mulahize yürgüzüp, mezkür weqeni 1949 ‏- yilidin béri junggoda yüz bergen bir qétimliq milliy öchmenlik xaraktérini alghan éghir " irqiy qatilliq " dep atashni muwapiq körgenlikini bayan qilghan.

Ilham toxti ependi, hökümetning Uyghur emgek küchlirini xitay ölkilirige yötkep ishqa orunlashturush siyasitining nahayiti xata ikenlikini yorutush üchün, " ésinglarni yighiwilinglar, shawgüenlik xenzular özining Uyghur emgek küchlirige qarita élip barghan érqiy kemsitish, érqiy zorawanliq, érqiy qirghinchiliqliri arqiliq silerge jawab berdi. Yene shu xata siyaset pilaninglar dawamlishidighan bolsa, hakimdar millet xenzularning qattiq qarshiliqigha uchraydighanliqinglar éniq ispatlandi. Ular Uyghurlargha oxshash qoydek yuwash emes" dégen idi.

Bu heqte aldin yekün chiqarghan ilham toxti ependi, shawgüende yüz bergen weqe eger shinjangda bolghan bolsa qandaq bolghan bolatti? eger shinjangda Uyghurlar xenzularni urghan bolsa qandaq bolatti? dégen so'allarni otturigha qoyup, minglighan Uyghur emes, bir nechche yaki on Uyghur yighilip namayish qilghan bolsa yaki naraziliq pa'aliyiti élip barghan bolsa, hökümet toluq qorallan'ghan herbiylerni ishqa salghan, weqege qatnashqan ‏- qatnashmiqan nurghunlighan Uyghurlar, ularning tughqanliri we dost ‏- buraderliri tutqun qilinip türmige tashlan'ghan, bir qisim Uyghurlar térrorchi, bölgünchi, radikal islamchi dégen qalpaqlar bilen étilghan bolatti dep körsetti.

Müsteqil xitay yazghuchisi, milletler mesilisi boyiche mütexessi'is wang lishyüng ependi, xitay hökümitining 5 ‏- iyul ürümchi weqesi chégra sirtidiki üch xil küchler teripidin pilanlan'ghan dégen mesile heqqide toxtilip, shinjangda bu weqe yüz bérishtin bir yil ilgiri tibette weqe yüz berdi, bir yil ichide arqa ‏- arqidin weqe yüz bérishining özi hökümet yolgha qoyuwatqan milliy siyasette mesile barliqining ochuq ipadisi dep, weqeni bashqilardin körüshning mentiqisiz ikenlikini tekitlidi.

Amérikidiki Uyghur siyasiy pa'aliyetchi adwokat nuri türkel ependi, 5 " ‏- iyul ürümchi weqesi" ni Uyghur milliy herikitining rehbiri rabiye qadir xanim we dunya Uyghur qurultiyi pilanlighan dégen mesile toghrisida mulahize yürgüzüp, xitay hökömitining ezeldin buyan özliri yolgha qoyuwatqan xata siyasetni yoshurush üchün, mes'uliyetni bashqilargha artip qoyush taktikisi oynap kéliwatqanliqini éytti.

Wang léchüen sözide, shinjangdiki her millet ammisining 5" ‏- iyul ürümchi weqesi" din kéyin düshmen küchlerge taqabil turush küchi, öz ‏- ara ittipaqliqi téximu kücheydi, bu weqe shinjangning tereqqiyatigha héchqandaq tesir körsitelmeydu dégen, emma radi'omizgha kelgen ishenchlik uchurlargha asaslan'ghanda, nöwette Uyghurlar xitaylar olturaqlashqan rayon'gha, xitaylar Uyghurlar olturaqlashqan rayon'gha baralmaydighan haletke yetken bolup, bir xitay Uyghur qoshnisigha nahayiti ochuq qilip, " ilgiri Uyghurlar böre, biz qoy iduq, emdi biz böre, Uyghurlar qoygha aylandi, biz ghayet zor herbiy küchke ige bir millet biz, Uyghurlar peqet qoydek yashisa hayat qalidu, bolmisa ölidu" dégen.

" Ürümchi weqesi" toghrisidiki körgezme we xitay puqralirining Uyghurlargha ochuq - ashkara tehdit sélish qilmishliridin Uyghurlarning qatmu -qat bésim astida yashawatqanliqini bildürgen adwokat nuri ependi, xitayning Uyghurlargha qaratqan basturmichiliq siyasitini yükseldürüsh üchün saxta teshwiqat wastlirini ishqa salidighanliqini bildürdi.