Bezi xitay öktichilirining 5 ‏ - iyul ürümchi weqesi heqqidiki analizi

Sürette, 14 - iyul, döng köwrük bazirining yénida, qorallirigha ötkür tighlarni békitip, uyghurlargha qarshi postta turghan xitay qoralliq saqchiliridin biri.

Bügün charshenbe küni 5 ‏- iyuldiki ürümchi weqesige top ‏ - toghra bir ay tolidu. Xitayning weqede tutqun qilin'ghanlarni jazalash we weqe toghrisidiki bir tereplimilik teshwiqat herikiti shi'iddetlik dawam qiliwatqan peytte, xitayning memliket ichi we sirtidiki bezi öktichiler maqale élan qilip, weqening yüz bérish sewebi, arqa körünüshi, xitayning siyasiti we xitay da'irilirining weqediki jawabkarliqigha da'ir mesililer üstide mulahize élip barmaqta.

Xitay öktichilik herikitidiki tonulghan shexslerning biri lin bawxu'a ependi charshenbe küni " ulugh éra" tor békitide maqale élan qilip, 25 ‏- iyun shawgüen weqesi we 5 - iyuldiki ürümchi weqesining yüz bérish sewebige a'it töwendiki mulahizilerde boldi.

"Ulugh éra" tor békitidiki maqaliside "Uyghurlarning deslepki mezgilde tili, diniy étiqadi we örp ‏ - adetlirining oxshimighanliqi sewebi chong xitaychiliqning kemsitishige uchrighanliqi, xitaylashturulush siyasiti yolgha qoyulghanliqi"ni ilgiri sürgen lin bawxu'a "junggo 11‏ - sintebir weqesidin kéyin amérikining térrorluqqa qarshi turush shu'arini kötürüwélip, irqiy öchmenlikni tarqatti. Uyghurlar térrorchi dep körsitildi. Bu éyjing olimpik yighinining harpisida yuqiri pellige chiqqan idi " dep tekitligen.

Lin bawxu'a Uyghurlarni uzun mezgillik "alwastilashturush" teshwiqatining xitaylarda Uyghurlargha qarshi öchmenlik peyda qilip, shawgüen weqesini keltürüp chiqarghanliqini, bu 5 - iyuldiki qirghinchiliqining ot piltisige aylan'ghanliqini ilgiri sürgen. Xitay chong quruqluqidiki tunggan yazghuchi an ren bolsa béyjing da'irilirining xitay puqralirida milletchilikni ulghaytiwatqanliqini tenqid qildi.

U, radi'omizning gu'angdung bölümining ziyaritini qobul qilip," ular milletchilikni teshebbus qiliwatidu. Mesilen, yéqinda neshr qilin'ghan 'junggo xushal emes' dégen kitab . Bu kitab yaxshiliqning alamiti emes idi. Bu kitab neshr qilin'ghandin buyan junggoda qanchilik ishlar yüz bérip ketti. Hemme yerge taraldi. Ularning gherizi milletchilikni terghip qilish. Milletchilikni qalqan qilip, ichki ziddiyetlerni yépésh, xelqning siyasetke bolghan naraziliqini burashtur" dep körsetti.

Lin bawxu'a "ulugh éra" toridiki "shinjangda yüz bergen qetli'amning sewebi we aqiwiti" dégen mawzudiki maqaliside yene, Uyghur yashlirini ichkirige yötkesh siyasitini tenqidlep, buningdiki gherez ularni assimilyatsiye qilish dep qaraydighanliqini ilgiri sürgen.

U mundaq deydu" : shawgüendiki 700 neper Uyghur ishchi bir mesilini ashkarilaydu. U bolsa Uyghurlarni assimilyatsiye qilishni kücheytishtur. Zor kölemdiki xenzu köchmenlirini shinjanggha köchürüsh bilen birge, Uyghur yashlirini déngiz boyidiki xenzular olturaqlashqan jaylargha yötkeshtiki gherez, ularning medeniyiti we diniy étiqadini ajizlashturup, assimilyatsiye qilish bolsa kérek".

Amérika kolumbiye uniwérsitétining ziyaretchi tetqiqatchisi chén pokung "ulugh éra "tor bétidiki bir maqaliside tibet bilen Uyghur élide üzlüksiz weqe yüz bérishidiki seweblerni mulahize qilip, buning tüpki seweblirining biri, Uyghurlar bilen tibetlerning namrat qaldurulghanliqi bilen munasiwetlik, dep qaraydighanliqini bildürgen.

U "shinjangda zawut, karxanilar qurulghan, shinjangning bayliqi üz jayida ishlitilgen bolsa, Uyghurlargha xizmet tépilidighanliqi"ni, lékin"shizang we shinjangning tereqqiyatida xenzu emeldar we sodigerler guruhi menpe'et élip, yerlik tibet we Uyghurlar chetke qéqilghanliqini, ularning kembeghellik ichide qalghanliqini, mana bularni "shizang we shinjangda üzlüksiz weqe yüz bérishining tüpki seweblirining biri"dep qaraydighanliqini tekitligen.

Tunggan yazghuchi an ren bolsa, da'irilerning Uyghur yashlirigha térrorchi mu'amilisi qilghanliqini tenqidlidi. Xitay millitining neziride Uyghurlarning esebiy we edepsiz dep qarilidighanliqini tekitligen an ren "siz chishingizni kirishtürüp, zerde bilen bu jidelxor yashlarni düshmen küchler dep qarighan bilen, lékin siz xenzular ichidiki jidelxor yashlarni héchqachan düshmen küchler dep baqmidingiz" dep körsetti.

Chet'eldiki xitay öktichilirining rehbiri wéi jingshing radi'omizda élan qilghan mezkur weqe toghrisidiki obzorida bolsa, ürümchi weqesining bu qeder chongaytiwétilishi kompartiye ichidiki küresh bilen munasiwetlik, dep qaraydighanliqini ilgiri sürgen. Wéi jingshingning éytishigha qarighanda, bu weqe kompartiye ichidiki jang zémin guruhining xu jintaw guruhigha qurghan qiltighidur. U, buningdiki gherez xelqning qarshiliqini burap, gherbtiki néfit bazilirini jang zémin guruhining qolida tutup turush, xu jintawni ajizlashturush we ongaysiz ehwalgha chüshürüp qoyushtur, dep qaraydighanliqini bildürgen.

Lékin kolumbiye uniwérsitétidiki chén pokung "ulugh éra"tor békitidiki maqaliside ürümchi paji'esini xiyanetchilik bilen alaqidar dep qaraydighanliqini ilgiri sürgen.

U, Uyghur aptonom rayoni partkomining sékritari wang léchüenni "qanxor iblis", "qara niyet parixor" dep eyibligen. Shundaqla uning shinjangni "tilla derixi" qiliwélip, özi, a'ilisi we sendung guruhining chöntikini toldurghanliqini, shinjanggha yardem bérishni bahane qilip, shinjangning pütün iqtisadiy tereqiyat türlirini sendungning karxanilirigha hawale qilghanliqini, wang léchüenning qizining tengri téghining su bayliqini manapol qiliwalghanliqini bildürgen.

Teywendiki lin bawxu'a ependi bolsa, xitay da'irilirining weqede xenzularni köp öldi, dep élan qilghanliqini tenqidligen. "Topilangda qesten xenzularning köp ölgenlikini élan qilish irqiy öchmenlikni ulghaytishni meqset qilamdu? " dep tekitligen lin bawxu'a, wang léchüenning weqede oynighan roligha diqqet qilishqa erziydighanliqini, bu yil 65 yashlardiki wang léchüenning pinsiye yéshi toshqanliqini, shunga uning ürümchi weqesini qesten kéngeytip" shinjang weziyitining muqimliqini méningsiz saqlighili bolmaydu" dégen weziyet yaritish qestini chetke qaqqili bolmaydighanliqi"ni ilgiri sürgen.