1949 ‏ - Yilidin buyan xitay hökümranliq qiliwatqan 'shinjang' (4)

Sürette xitay saqchiliri Uyghur aptonom rayonining bir yézisida Uyghur déhqanlirini tutqun qiliwatqan körünüsh

 "Kommunist xitay shinjangni ishghal qiliwalghandin kéyin, bir turup yumshaq, bir turup qattiq mu'amile qilishtin ibaret ikki qolluq hökümranliq wastisi qollinip kelmekte."

Ikkinchi bab: xitay kommunist hökümitining hökümranliq qilish wastiliri

Lin bawxu ependi kitabining 'xitay kommunist hökümitining shinjanggha hökümranliq qilish wastiliri' dégen babini mundaq dep bashlaydu: xitay hökümitining yumshaq wastisi - - - aptonom rayon qurup aldamchiliq qilishtin ibaret. Xitay hökümiti emeliyette 'aptonom rayon' arqiliq xitaylarni köplep köchürüp kélip yerlik xelqni assimiliyatsiye qilish bilen ularni basturushni tengla yolgha qoyuwatidu. Xitay hökümitining bundaq qilishtiki asasi küchi bingtu'en.

Programmimizning aldinqi qismida bu babning xitaylashturush siyasiti dégen birinchi mawzusidiki mezmunlarni tonushturghan iduq, töwendikisi bu babning ikkinchi mawzusi:

Ishlepchiqirish - qurulush armiyisi (bingtu'en)

Lin bawxu ependining bayan qilishiche, kommunist xitay hökümiti ishlepchiqirish - qurulush armiyisi (bingtu'en)ni Uyghur aptonom rayonidin biryil burun, yeni 1954 ‏ - yili 10 - ayda qurup chiqti. Deslepte uni xitay xelq azadliq armiyisining shinjang herbiy rayonigha qaraydu, dep élan qilghan. Medeniyet inqilabida shinjang qalaymiqanliship, bingtu'en gumran bolushqa yüzlen'genliki üchün 1975 ‏ - yili tarqitiwétilip aptonom rayon'gha qoshuwetti.

1981 ‏ - Yili wang jénning küchishi bilen qaytidin eslige keltürülüp xitayning merkizi hökümitige biwaste qaraydighan organ qilindi. Bu hazir xitayda partiye, hökümet, armiye, shirket birleshtürülgen, siyasiy - qanun, déhqanchiliq, soda qatarliq hemme tarmaqliri toluq bolghan dölet igilikidiki pewqul'adde organ.

185 Polk Uyghur aptonom rayondiki boshluqlargha qisilip kirip jaylishiwalghan

Lin bawxu ependining bayan qilishiche, xitay buyiche yer igileydighan eng chong armiye - bingtu'enning 11 déwiziyisi bar, uning qarimiqidiki 185 polk Uyghur aptonom rayonning hemmila yéridiki boshluqlargha qisilip kirip jaylishiwalghan. Uyghur aptonom rayonida, bingtu'enning bayliqlarni qédirish, pilanlash, tömür yol, tash yol, su insha'ati qatarliq her qandaq qurulushni élip bérish hoquqi bar.

2003 ‏ - Yilidiki sanliq melumatqa asaslan'ghanda, bingtu'enning nopusi 2 milyon 480 ming, mutleq kop sanliqi xitay. Bingtu'en hazir xitayning nahayiti muhim tawar bazisi.

Milliy aptonomiyige taqabil turidighan xitay orgini

Lin bawxu ependining bayan qilishiche, 'Uyghur aptonom rayonidiki junggo' dep atilidighan bu bingtu'enning xitaydiki her qaysi ölkilerde top sétish, parche sétish tarmaqliri bolupla qalmay, uning xelq'aradimu 66 dölet bilen iqtisadiy - soda munasiwiti we 34 xil chong tür buyiche 100 xildin artuq tawarni éksport qilidighan 170 nechche bazisi bar. Bu bingtu'en özini hazir mongghuliye, rusiye, qazaqistan, qirghizistan, tajikistan, afghanistan, pakistan we hindistan qatarliq döletler bilen chégridash dep ataydu. U xalighan waqitta qorallinalaydu, mexsus milliy aptonomiyige taqabil turidighan bundaq xitay orgini - - bingtu'en deydighan shekil dunyaning bashqa jaylirida yoq.

Lin bawxu ependining bayan qilishiche, kommunist xitay hökümiti bu bingtu'enni shinjangni tinjitidighan muhim küch dep ashkara jakarlap kelmekte. Emeliyettimu 50 yildin buyan bingtu'enning herbiy qisimliri, saqchiliri, puqraliri birliship 'ichki we tashqi bölgünchiler' dep atilidighan tesewwurdiki düshminige zerbe bérish bilen meshghul.

Xitay hökümitining xizmet guruppisi bingtu'en'ge kelse quruq teshwiqni emes, neq pul kötürüp kélidu

Lin bawxu ependining bayan qilishiche, bingtu'en emeliyette, xuddi özliri éytqandek 'uyultashtek' muqim gewde emes. Xitay hökümiti siyasiy shu'ar bilen terbiyilep bingtu'en'ge ewetken xitay yashliri kéyin özgirip, uningdin 200 ming adem 2005‏ - yili aqsu ayrodromini muhasirige éliwélip topilang kötürgende, 7 adem ölüp 220 adem yarilan'ghan idi. Xitay hökümiti bu topilangni milyardlap pul bérip tinjitti. Xitay hökümiti bingtu'en'ge xizmet guruppisi ewetse quruq teshwiqat emes, milyardlap neq pul kötürüp baridu, hazirmu bingtu'enni 'pul ' bilen 'muqim' qilip turuwatidu.

Xitay hökümiti bingtu'en'ge ewetken xitaylargha 10yildin kéyin qaytip kélidu dep wede bergen bolsimu, emma kéyin gépidin yéniwaldi. Hazir xitay hökümiti ularni shinjangda dawamliq turghuzush üchün pul tenglepla turidu.

Bingtu'en bilen yerlik xelq otturisida peyda bolghan ziddiyetlerni hel qilish mumkinchiliki az

Lin bawxu ependining bayan qilishiche, kommunist xitay hökümitining shinjanggha hökümranliq qilish iqtidari ajizlashqanséri, 'suxenchi ölimalar' xitay hökümitige bingtu'enni dawamliq kücheytish kérek dep meslihet bériwatidu.

Lékin bingtu'en bilen bu jayda ezeldin yashap kéliwatqan yerlik xelq otturisida alliqachan peyda bolghan milliy, siyasiy, diniy, medeniyet ziddiyetlirini hel qilish mumkinchiliki az. Bu hazir xitay hökümiti hel qilmisa bolmaydighan mesile bolup qaldi.