Gherb iqtisadshunasliri: xitay iqtisadi kelgüside qéyin mesililerge duch kélidu

Kitabta ilgiri sürülüshiche, xitayning nöwettiki iqtisadiy yüksilishi éghir ékologiyilik bedeller üstige qurulghan bolup, uningdin bashqa xitaydiki mewjut ijtima'iy we tüzülme mesilisi xitay iqtisadiy weziyitide kütülmigen hadisilerni keltürüp chiqirish éhtimalliqi intayin yuqiri iken.

Büyük éra torining 16 - iyundiki xewirige qarighanda, fransiyilik iqtisadshunaslardin buchalt ((Jean - Luc Buchalet bilen sabatér Pierre Sabatier)) birliship yazghan “Xitay - kéchikip partlaydighan bomba” namliq kitab yéqinda neshr qilin'ghan. Fransiyilik ikki iqtisadshunas özlirining bu kitabida xitaydiki normal bolmighan iqtisadi tereqqiyatning tüpki seweblirini tehlil qilip, bu xildiki iqtisadi tereqqiyatning keng xelq ammisini nepke érishtürelmigenliki körsetken.

Asiya rayonining iqtisad hemde pul - mu'amile sahesidiki mesililerni pishshiq bilidighan fransiyilik bu ikki iqtisadshunas xitayning nöwettiki iqtisadi halitini kishini qayil qilarliq halda tehlil qilip, körünüshtiki iqtisadi güllinishning arqisida xitayda hazir intayin éghir bolghan ijtima'iy, iqtisadi shundaqla ékologiyilik ziddiyetlerning yoshurun'ghanliqini, kelgüside bu ziddiyetlerning kütülmigen balayi'apet xaraktérlik zor krizisning partlishigha sewebchi bolidighanliqini körsetken. Ular xitayning kéyinki 30 yilliq iqtisadi tereqqiyat sür'itini bolupmu 2001 - yili xitay dunya soda teshkilatigha eza bolghandin kéyinki weziyetni tehlil qilip, mundaq ikki xil amilni otturigha qoyghan. Birinchisi, xuddi ikkinchi dunya urushidin kéyin fransiye we gérmaniye qatarliq döletlerde barliqqa kelgen iqtisadi güllinish basquchigha oxshash, xitayda medeniyet zor inqilabi dep atalghan herikettin kéyinki iqtisadning güllinish basquchi. Ikkinchisi, chet'el meblighining misli körülmigen derijide jelp qilinishi. Ötken esirning 90 - yilliridin kéyin zor türkümdiki chet'el shirketlirining xitayda zawut qurush, téxnikini ötünüp bérish qatarliq wasitilerni qollinip, xitayda ishlepchiqirilghan mehsulatlarni dunyaning her qaysi jaylirigha éksport qilishi netijiside, xitayning dunya sodisida igiligen nisbiti eslidiki 3 - 4%din biraqla hazirqi 11% tin yuqiri haletke yetken. Uning üstige xitay xelq pulining amérika dollirigha bolghan kursining uzun'ghiche normalsiz halette töwen bolushi hemde emgek küchlirining erzan bolushi shundaqla asasi qurulush eslihelirige sélin'ghan mebleghning ghayet zor nisbetni igilishi netijiside xitay döliti dunyaning zawutigha aylinip qalghan. Biraq keng xelq ammisining istémal sewiyisi bu xildiki yuqiri nisbette örleshtin chette qaldurulghan.

Fransiyilik ikki iqtisadshunas teripidin neshr qilin'ghan bu kitabta yézilishiche 2009 - yili yüz bergen pul - mu'amile krizisi sewebidin iqtisad yer shari xaraktérlik chékinishke duch kelgen. Krizis yuqiri pellige yetken mezgilde, yaponiyining ichki ishlepchiqirish omumiy qimmiti 8%, gérmaniyining bolsa 6% töwenlep ketken.

Del uning eksiche iqtisadi krizis sewebidin zawutlarning taqilip qélishi hemde jem'iyette yüz bergen siyasiy dawalghushlargha qarita xitay hakimiyiti iqtisadi jehette sirtqa qarita kéngeymichilik siyasitini qollan'ghan hemde xitay bakliridin paydilinip töwen ösüm bilen qerzi pul tarqatqan. 2007 - Yildin 2010 - yilghiche bolghan üch yil ichidila tarqitilghan qerzi pul nisbiti 70% köpiyip, 2009 - yilliq ichki ishlepchiqirish omumiy qimmitining 30%ni igiligen. Aqiwette pul siyasitining kontrolluqidin chiqip kétishi bilen xitay pul paxalliqi peyda qilghan iqtisadi jehettiki qizip kétish xewpige pétip qalghan. Bolupmu öy - zémin sodisida iqtisadning köpüklishishi 15%tin éship, yémek - ichmek we énérgiye saheside bolsa, pul paxalliqi 40%ke yetken, ahalilerning sétiwélish küchi zor derijide ajizlap kéyinki üch yil dawamida xelqning istémal sewiyisining ichki ishlepchiqirish omumiy qimmitidiki nisbiti töwenleshke qarap yüzlen'gen.

Shimali afriqida bashlan'ghan ereb baharidin éghir siyasiy bisim hés qilghan xitay hakimiyiti gerche bir mezgil ahalilerning ish heqqini keng - kölemde östürüsh arqiliq istémal sewiyisini östürüshke tirishqan bolsimu, bu tedbirler öz nöwitide eslidila qiyinchiliqtin chiqalmaywatqan sana'et karxanilirining meblegh yétishmeslik qiyinchiliqini téximu kücheytip, sana'et ishlepchiqirishning astilishigha seweb bolmaqta.

Fransiyilik bu ikki iqtisadshunas özlirining “Xitay - kéchikip partlaydighan bomba” namliq bu kitabida xitay iqtisadidiki matériyal we énérgiye israpchiliqi heqqide toxtilip mundaq dep yazidu: nöwette xitay dunyadiki matériyal hemde énérgiye israpchiliqi eng éghir dölet bolup hésablinidu. Oxshash qimmettiki bayliq yaritish üchün xitayda 8 kilogram matériyal serp qilinsa, asiyadiki bashqa döletlerde 3 kilogram, amérikida 0.7 Kilogram, fransiyide 0.3 Kilogram matériyal serp qilinidu. Énérgiye serpiyati jehette oxshash qimmettiki bayliq yaritish üchün xitay serp qilghan énérgiye yawropa serp qilghan énérgiyining 5 hessisige toghra kélidu. Emeliyette bolsa xitay hakimiyiti xelq ammisi arisida qarshiliq heriketlirining küchiyip kétishidin saqlinish meqsitide sün'iy halda mal bahasini eng töwen chekte kontrol qilishqa mejbur bolmaqta. Yéza igilik saheside bolsa, xitayda yéza igilikige ishlitilidighan oghut serpiyati her géktar boyiche hésablighanda, amérikining 6 hessisige toghra kélidu. Uning üstige yéza igilik dorilirining qalaymiqan ishlitilishi netijiside uzun yillardin buyan yéza igilik yémekliklirining bixeterliki mesilisi xitaydiki hel bolmay kéliwatqan éghir ijtima'iy mesililerning biri bolup kelmekte. Shu sewebtin barghanséri köpligen xitay ahalisi import qilin'ghan chet'el mehsulatlirini istémal qilishqa mayil bolmaqta.

“Xitay - kéchikip partlaydighan bomba” namliq bu kitabta mundaq dep yézilghan: xitay hakimiyiti 12 - besh yilliq pilan mezgilide halliq sewiyige yétish dégen sho'arning türtkiside hazirqi her 1000 ademge 60 dane aptomobil toghra kélidighan haletni her 1000 ademge 200dane aptomobil toghra kélidighan sewiyige yetküzüshni pilanlimaqta. Eger bu pilan emelge ashsa, xitayning énérgiye serpiyati hessilep éship uzaqqa barmayla yer sharidiki barliq néfit zapisini qurutuwétishi mumkin. Bu muqerrer halda gherb elliri bilen bolghan gi'opolitikiliq munasiwetning jiddiylishishige ilip kélidu.

Köpligen iqtisadiy körsetküchler yil béshidin buyan xitayning iqtisadining körünerlik töwenleshke bashlighanliqini körsetmekte. Halbuki xitaydiki démokratik bolmighan siyasiy tüzülme sewebidin bu xil töwenlesh hadisisi xéli bir mezgil ötkendin kéyin ashkarilinishi mumkin. Biraq shuni mu'eyyenleshtürüshke bolidiki, xitaydin ibaret bu bombining partlishigha anche uzun waqit qalmidi.