Dunya bankisi xitayni iqtisadiy islahat élip bérishqa chaqirdi

Dunya bankisining bashliqi robért zollik doklatni élan qilish munasiwiti bilen béyjingdin bergen bayanatida, xitayning hazirqi iqtisadiy modélini dawamlashtursa bolmaydighanliqini eskertti.

“Xitay 2030” dep atalghan bu doklat dunya bankisi we xitaydiki tereqqiyat tetqiqat merkizining hemkarlishishi netijiside teyyarlap chiqilghan bolup, xitay iqtisadiy bundin kéyinmu hazirqi tereqqiyat sewiyisini saqlap qalalamdu, xitayning iqtisadiy tereqqiyati dunya iqtisadi, muhit we öz ichidiki ijtima'iy mesililerning tesirige uchramdu dégendin ibaret ikki chong so'alni chiqish qilip turup teyyarlan'ghan. Xitayning yéqinqi iqtisadiy tereqqiyatining barliq amilliri üstide inchikilik bilen tekshürüsh élip bérilghan bu 468 betlik doklatning kirish qismida mundaq déyilgen:
“Xitay ötken 30 yil jeryanida bir qatar islahatlarni élip bérish arqiliq, yilliq milliy ishlepchiqirish miqdarini yiligha 10 pirsenttin ashurup mangdi we 500 milyon kishini namratliqtin qutuldurup, eng chong ékisportchi dölet we dunyaning eng chong ishlepchiqarghuchisi sewiyisige keldi. 2030-Yilighiche xitay yuqiri kirimlik dölet we dunyadiki eng chong iqtisadiy küch bolush yoshurun küchige ige. Emma xitay buninggha yétish üchün chongqur islahatlarni élip bérip, yéngi iqtisadiy istratégiyini belgilep chiqishi kérek. Déng shyawping yolgha qoyghan iqtisadni échiwétish siyasitini 30 yildin oshuq yürgüzgen xitay emdi yene bir burulush nuqtisigha yétip keldi.”

Doklatta alahide eskertilgen nuqtilarning biri, xitayning dölet igidarchiliqidiki karxanilirining tesirini azaytish we döletning iqtisad üstidiki kontrolluqini azaytish mesilisi bolup, dunya bankisi xitayning erkin bazar sistémisigha ötüshining hayatiy ehmiyetke igilikini tekitligen. Uningda, “Xitay iqtisadi hazirghiche gerche yiligha 3 xaniliq reqem bilen örlep mangghan bolsimu, emma 2020-yillargha kelgende bu sür'et birdinla astilap, nurghun yaxshi bolmighan aqiwetlerni peyda qilishi we bu xitaydiki ijtima'iy mesililer bilen birliship, chong ijtima'iy aqiwetlerni keltürüp chiqishi mumkin” déyilgen. Dunya bankisining qarishiche, yuqiriqidek ehwalning aldini élish üchün xitayning iqtisadiy we ijtima'iy sahelerde bir qatar chongqur islahatlarni élip bérishi kérekliki bildürülgen.

Doklatta tekitlen'gen nuqtilardin biri yene, banka we pul mu'amile saheside erkin riqabetke yol qoyush we islahatlarni qollash we hemme kishige pursettin behrimen bolush pursiti bérish mesilisi. Uningda éytilishiche, xitay hökümiti hemme kishini pursetlerdin ortaq behrimen qilidighan “Purset barawerliki” ni we xelqni öz hayatigha munasiwetlik qararlargha arilishish shara'itige ige qilidighan bir sistémini yaritishi, qanun sistémisini kücheytishi kérek. Eger undaq bolmaydiken, buningdin kélip chiqqan ijtima'iy aqiwetlermu iqtisad tereqqiyatigha tosalghu bolidu. Dunya bankisi yene, xitay hökümitini dölettiki “Bay-kembeghellik perqi “Ni azaytish üchün jiddiy tedbir élishqa chaqirip, buni muqimliqning asasiy dep körsetken.

Doklatta eskertilishiche, xitay iqtisadi asasen éksport we importqa tayinip qalghan bolup, xitay hazir bu xil weziyetni özgertip, “Dölet ichi istémali” ni asas qilghan iqtisadiy sistémini shekillendürüshi kérek iken. Buning tesiri, uning eng chong éksport baziri bolghan yawropada iqtisadiy krizis yüz bergende intayin ochuq otturigha chiqqan bolup, xitayda nurghun zawutlar taqilip qélish bilen birlikte, pulning paxallishish derijisi örlep ketken. Shunga dunya bankisi xitay xelqining istémal küchini ashurushning xitay iqtisadiy üchün muhim ehmiyetke ige ikenlikini tekitlimekte.

Bügün, doklatning élan qilinish munasiwiti bilen dunya bankisi bashliqi robért zollik béyjingda qilghan mexsus bayanatidimu xitayning öz ichidiki bu xil mesililerni tügitip, dölet kontrolluqini azaytishta ochuq-ashkara bolushqa chaqirish bilen birge, yuqiridiki doklatni “Xitayning bundin kéyinki siyasetlirini belgilishige bir yol körsetküchlük rol oynaydu” dédi.

Dunya bankisi teyyarlighan “2030 Xitay” namliq bu doklatta xitaygha töwendiki 6 xil teklipni otturigha qoyghan. Yeni, xitay hökümitining kéyinki on yilda iqtisadi tereqqiyatini saqlap qélish üchün, bazar iqtisadini kücheytish üchün tüzülme jehettin islahatlarni élip bérish. Islahat qedimini tézlitip, islahatqa ochuq sistéma berpa qilish, yéshil muhit berpa qilip, bayliq menbelirini qoghdashni kücheytish, pursetni ashurup, hemme kishini ijtima'iy parawanliqtin ortaq behrimen qilish, pul-mu'amile sistémisini kücheytish, dunya bilen öz-ara menpe'et yetküzüshni asas qilghan asasta munasiwet ornitish.

Dunya bankisi eskertip, eger xitay hökümiti yuqiridiki islahatlarni ongushluq élip bérip, bu burulush nuqtisidin ongushluq ötüp ketmigen teqdirde, iqtisadiy we ijtima'iy mesililer bilen yüzlishishke mejbur bolidu, deydu we yuqiridiki islahatlarni dadilliq bilen élip bérishning emeliyette xitay hökümitining özige paydiliqliqini, yeni, bu arqiliq xitayning “Ottura hal kirimlik” dölettin “Yuqiri kirimlik” dölet qatarigha kirishige purset yaritalaydighanliqini bildüridu.

Igilinishiche, mezkur doklatning xitayda dölet re'isi almishidighan bir mezgilde élan qilinishi xitayning yéngi rehberlik qatlimini yéngiche ish tutushqa chaqirishni meqset qilghan bolsimu, emma bu heqte élan qilin'ghan deslepki mulahizilerde közetküchiler, xitayda tilgha élin'ghan islahatlarni élip bérishning asan'gha toxtimaydighanliqini bildürüshmekte. Mesilen, washin'gton pochtisi géziti bu heqtiki mulahiziside, dunya bankisi otturigha qoyghan bu islahat pikirlirining nurghunlighan mustehkem tosuqlargha duch kélidighanliqini bildürgen. Washin'gton pochtisining éytishiche, bu islahat tekliplirining köpinchisi xitay kommunist partiyisining biwasite menpe'itige we shundaqla dölet byurokratlirining, dölet igidarchiliqidiki zawut-karxanilarning menpe'itige biwasite taqishidighan bolghanliqtin, yuqiriqidek islahatlarni élip bérish unche ongaygha chüshmeydiken.

Dunya bankisi bashliqi zollik bügünki sözidimu islahat élip bérishning asan'gha chüshmeydighanliqini qobul qilghan, emma u buning bilen birlikte xitay hökümitining islahatni asanlashturush üchün qedemmu-qedem, baldaqmu-baldaq özgertish élip bérish shekli arqiliq, uzun muddetlik pilanlarni yolgha qoysa bolidighanliqini éytqan. Emma washin'gton pochtisi gézitining éytishiche, xitayning ichki siyasitini yéqindin közitip kéliwatqan közetküchiler xitayning yéngi dewr rehberlik qatliminingmu bu xil uzun muddetlik, qedemmu-qedem özgirish pilanigha qiziqidighanliqigha guman bilen qaraydiken. Ularning körsitishiche, erkin riqabetke yol qoyup, dölet igidarchiliqining tesirini azaytish xitay kommunist hakimiyitining eqidilirige zit bolup, bu, ularning biwasite menpe'itige tesir yetküzidu. Shundaqla banka sistémisini islahat qilip, ösüm nisbitini bazargha qarap tengshesh dégenlik partiye we hökümetning iqtisadiy sahediki küchini azaytish dégen menige kélidighanliqini ipadilep, xitay hökümitining buninggha yéqinlashmaydighanliqini bildürgen.