Xitayning pakistanda herbiy baza qurush pilani mutexessislerning diqqitini qozghidi

Xitayning pakistanda esker turghuzush pilani barliqigha da'ir xewerler xelq'ara axbarat wasitilirige nisbeten yéngi uchur emes. Bu heqtiki uchurlarda xitayning pakistan kontrolluqidiki keshmirge qurulush qisimlirini kirgüzüp, pakistan bilen hemkarlishiwatqanliqi, birleshme herbiy manéwir élip barghanliqi, pakistanning bolsa xitayni baluchistanda déngiz armiye bazisi qurushqa teklip qilghanliqi melum. Pakistan axbarat wasitilirining ilgiri ashkarilighan bu heqtiki xewerliride, pakistan bash ministiri yüsüp gilani bilen dölet mudapi'e ministiri exmidi muxterning bu yil 5‏-ayda xitayni ziyaret qilip, xitaydin pakistanning ereb déngizi sahilidiki gwadar portida herbiy baza qurushni telep qilghanliqi ilgiri sürülgen idi.

Lékin xongkongdin chiqidighan “ Asiya waqti” zhurnilida tünügün élan qilin'ghan bir maqalida pakistan hökümet emeldarlirining sözini neqil keltürüp, pakistan xitayning gwadar portida herbiy baza qurushini arzu qilsimu, biraq xitayning gwadar portigha emes, belki pakistanning Uyghur aptonom rayonigha chégridash fédératsiye qebililer rayoni we yaki fédératsiye shimali rayonda herbiy baza qurushqa qiziqidighanliqini bildürgen. Maqalida, ikki terep hökümet emeldarlirining yéqindin buyan élip bérilghan öz ara ziyaret we söhbetliride bu mesile merkezlik muzakire qilin'ghanliqini ilgiri sürgen.

Bu yil 5‏-ayda amérika déngiz armiye alahide heriket etriti islam'abad etrapidiki bir dachigha hujum qilip, dachidiki el‏-qa'ide rehbiri osama bin ladinni öltürgen. Buning bilen amérika-pakistan munasiwiti jiddiyliship, pakistan xitaygha yéqinlishishqa bashlighan we pakistan-xitay hemkarliqi kücheygen. U, xitayning sherqiy türkistan musteqilchilirige qarshi élip barghan türlük basturush heriketlirini qollaydighanliqi we uning bilen zich hemkarlishidighanliqin'i élan qilghan idi.

“Asiya waqti” zhurnilidiki maqalida, pakistan tashqi ishlar ministiri xina rabani xar, prézidént zerdari we pakistan müshterek istixbarat mudiriyitining mes'uli général exmed shujah pashining, yéqinqi birqanche aydin buyan arqa-arqidin élip barghan xitay ziyariti bu mesilige chétilidighanliqi, xitayning amérika talibanlargha pakistanda qarshi turghan'gha oxshash, türkistan islam partiyisige uning pakistan qebililer rayonidiki bazisida qarshi turulsa, ünümlük taqabil turghili bolidu, dep qaraydighanliqini bildürgen.

Lékin bezi mutexessisler bolsa xitayning herbiy baza qurush pilani türkistan islam partiyisige taqabil turushni chiqish qilghan bolsimu, biraq mezkur pilanning Uyghur musteqilchilirige qarshi turush bilen cheklinip qalmaydighanliqini bildürdi. Türkiye istratégiyilik chüshenchiler tetqiqat merkizining mutexessisi, hajitöpe uniwérsitéti dotsénti erkin ekrem bu heqte toxtaldi.

Lékin, xitay pakistan yaki jenubiy asiyadiki her qandaq bir yerde herbiy baza qurush pilani barliqini izchil inkar qilip keldi. Bu yil 6‏-ayda xitay dölet mudapi'e ministiri liyang gu'anglyé, 10-nöwetlik asiya bixeterlik yighinida eskertip, xitay hökümitining pakistan yaki sirlankida déngiz armiye porti qurush pilani barliqini ret qilghan. U bundaq bir pilanni anglap baqmighanliqini bildürgen idi. Liyang gu'anglyé herbiy baza qurush pilani barliqini ret qilghan bolsimu, lékin buningdin burun xitay merkizi hökümitining torida élan qilin'ghan bu heqtiki bir maqalida, “Bizning chet'elge qoshun ewetip baqmighanliqimizgha qarap, bizni chet'elde herbiy baza qurmaydu, déyishning héchqandaq asasi yoqtur” déyilgen. Shundaqla yene, “Biz dölet ichide we qoshna ellerde yoshurun düshmen'ge öch élish xaraktérlik hujum qilish iqtidarimizni hazirlishimiz kérek” dep tekitlen'gen idi.

Analizchilar pakistanning xitayni gwadar portida herbiy baza qurushqa teklip qilishi, amérika we hindistan'gha taqabil turushni meqset qilidighanliqini bildürmekte. Gerche pakistanning yéqindin buyan hindistan bilen bolghan munasiwiti bir az yumshap qalghan bolsimu, biraq amérika bilen bolghan munasiwiti yirikliship ketken idi. Amérika pakistanning heqqaniy guruhi qatarliq taliban küchlirini kozir qilip qolliniwatqanliqini ilgiri sürgen.

Aldinqi küni amérika dölet ishlar ministiri hilariy klinton, merkizi axbarat idarisi bashliqi deywit pétriyos qatarliq yuqiri derijilik amérika hökümet ömiki pakistanni ziyaret qilip, islam'abad da'irilirige eger pakistan talibanlarni amérikigha qarshi dawamliq kozir qilip qollansa, éghir bedel töleydighanliqini agahlandurghan idi. Erkin ekrem, xitay pakistanda herbiy baza qurup, qoshun turghuzsa, amérika we hindistan qatarliq ellerni bi'aram qilip ularning jiddiy inkasini qozghaydighanliqini bildürdi.

Analizchilarning ilgiri sürüshiche, yéqinqi yillardin béri, pakistan qisimlirining hujumi we amérika ademsiz razwédka ayropilanlirining hujumi astida türkistan islam partiyisining küchi xéli xorighan. Bu yil öktebirde pakistan qisimlirining shimaliy weziristan'gha hujum qilip, sherqiy türkistan islam partiyisining rehbiri hesen mexsumni öltürgenlikige 10 yil boldi. Hesen mexsumdin kéyin mezkur teshkilatqa abdulheq el-türkistani dégen nam bilen tonulghan memtimin memet rehberlik qilghan idi. Biraq 2010‏-yili 2‏-ayda amérika hawa hujumida ölgen. Teshkilatning nöwettiki rehbiri abdushükür damolla bolsa mezkur teshkilatning bu yil 8‏-ayda yüz bergen qeshqer “Yéngi bazar weqesi” ge mes'ul ikenlikini élan qilghan idi.

Lékin yene bezi analizchilar xitayning pakistanda herbiy baza qurushigha ashkara yol qoyush pakistan üchün siyasiy jehettiki qulaysiz mesile ikenliki, shunga u birinchi qedemde béyjingning herbiy baza qurushigha emes, belki uning pakistan herbiy bazilirini qollinip, t i p ge qarshi herbiy heriketlerni élip bérishigha yol qoyush éhtimalliqi barliqini bildürmekte.