Хитай, сот мәһкимиси саһәсидә 5 - июл делолирини җиддий бир тәрәп қилмақта

Сүрәт, 4 - декабир күни, үрүмчидики хитай соти өлүмгә мәһкүм қилған 3 уйғурниң бири мәмтели абдукеримниң соттики көрүнүшлиридин бири.

19 - Сентәбир күни хитай алий хәлқ сот мәһкимисиниң баш содийәси ваң шиңҗүнниң пүтүн мәмликәттики һәр дәриҗилик сот мәһкимилирини уйғур аптоном районидики сотларниң дело бир тәрәп қилишиға ярдәм беришкә буйруқ чүшүрүши мәзкур учурниң чинлиқини дәлиллиди.

19 - Сентәбирдин башлап хитай бойичә сот мәһкимиси системисиниң 2 - қетимлиқ шинҗаңға ярдәм бериш хизмәт йиғини үрүмчидә ечилишқа башлиди. Шинҗаң гезитиниң бу һәқтә бәргән хәвиридә хитайниң сот мәһкимисигә қаратқан бу қетимлиқ орунлаштурушини " ичкири өлкиләрдики қериндаш сот мәһкимилириниң шинҗаңниң һалқима тәрәққияти вә узақ муддәтлик муқимлиқини ишқа ашурушни зор дәриҗидә қоллиғанлиқи "дәп көрсәткән.
 
Мәзкур йиғинға қатнашқан хитай алий сотиниң баш содийәси ваң шиңҗүн йиғинда хитай һөкүмитиниң қарарини йәткүзүп "мәмликәттики һәр дәриҗилик сот мәһкимилири шинҗаңниң миллий бөлгүнчиләргә, диний радикал вә террорчиларға қарита зәрбә беришигә һәм муқимлиқни ишқа ашурушиға ярдәмдә болуши керәк, шуниңдәк хәлқни бейитип чегрини қоғдашқа әдлийә җәһәттин капаләтлик қилишимиз керәк " дәп тәкитлигән.
 
Өткән йили, 5 - июл вәқәсидин кейинла, хитай компартийисиниң уйғур елигә қойған сабиқ секретари ваң лечуән, 5 - июл тутқунлирини қаттиқ җазалаш һәққидә мәхсус телевизийә нутиқи бәргән иди. Арқидинла йәнә 9 - июл күни уйғур аптоном районлуқ юқири сот мәһкимиси мәхсус 5 - июлға даир делоларни бир тәрәп қилишқа уйғур елиниң һәр дәриҗилик сот мәһкимилиридин 100 дин артуқ содийәни үрүмчигә йөткәп кәлгән иди.
 
Бу һәқтә шинҗаң қанунчилиқ торида 2009 йили 14 - июл берилгән хәвиридин ашкарилинишичә, 2009 - йили, 12 - июл күни хитайниң уйғур елигә қойған рәиси нур бәкри һәр қайси җайлардин үрүмчигә вақитлиқ йөткәп келингән содийәләргә ачқан сәпәрвәрлик йиғинида, "5 - июлда үрүмчидә йүз бәргән вәқә (җуңго) дөләт қурулған 60 йилдин буянқи өлүм йетим, иқтисадий чиқим әң көп көрүлгән, җәмийәт аманлиқиға әң зор зиян салған, үч хил күчләрниң дөләт вә хәлқниң бихәтәрликигә әң зор тәһдит туғдурған вәқә, уларға җуңгониң қануни бойичә еғир җаза көрүлүши керәк. Бу силәрниң үч хил күчләргә қарши күрәш қилиш ирадәңларни синайдиған, муқимлиқ вә җуңгониң пүтүнлүки үчүн хизмәт көрситиш роһиңларни көрситидиған пурсәт ...!" Дегән.

Йеқинда уйғур аптоном райониниң әдлийә сепидә хизмәт қиливатқан исмини ашкарилашни халимиған бир адвокат өзиниң уйғур аптоном районлуқ юқири сотниң буйруқи билән өзи ишләватқан мәлум шәһәрлик оттура соттин бултур 5 - июл үрүмчи вәқәсидин кейин үрүмчигә әвәтилгәнлики шундақла өзигә охшаш башқа җайлардики сот мәһкимилиридин кәлгән нәччә йүз содийә вә адвокатлар билән тәң 5 - июлда қолға елинған уйғурларниң делолирини җиддий бир тәрәп қилишқа қатнишиватқанлиқини билдүргән иди.

Бу әдлийә хадим йәнә җиддий бир тәрәп қиливатқан делоларниң һәммиси 5 - июлда вә униңдин кейин шу вәқәгә четишлиқ дегән гуман билән қолға елинғанлар һәққидики делолар икәнлики һәм бу делоларни пүтүнләй хитайниң асасий қануни шуниңдәк җинайи ишлар җаза қануни бойичә бир тәрәп қиливатиду дейәлмәйдиғанлиқини билдүрди. Униң сөзигә қариғанда көпинчә делолар йепиқ сот билән бир тәрәп қилинмақта икән.

Хитай һөкүмити йеқинда йәнә барлиқ делоларни мушу йилниң ахирғичә тез тәкшүрүп бир тәрәп қилип болуш буйруқи бәргән болуп, буниң билән содийә - адвокатлар һәтта шәнбә, йәкшәнбә күнлиридиму җиддий дело бир тәрәп қилмақта икән.
 
Көзәткүчиләрниң тәһлил қилишичә, хитай алий сотиниң үрүмчидә сот мәһкимиси бойичә мәмликәтлик йиғин чақирип пүтүн хитайдики содийәләрни уйғур елидики сотларниң дело беҗиришигә ярдәмгә чақириши, хитай һөкүмитиниң уйғур елидики сот мәһкимилиридә интайин җиддий тазилаш елип бериватқанлиқидин дерәк беридикән.

Хитай һөкүмити елан қилған хәвәрләргә асасланғанда, 5 - июл вәқәсидин кейин һазирғичә рәсмий қолға елинғанлар икки миң кишидин ашиду, хитай даирилири буниң ичидә йүздин артуқ адәмгә кесим елан қилди. Гәрчә, уйғур елидә 5 - июл тутқунлириниң давамлиқ сотлиниватқанлиқи һәққидә уйғурлардин толуқ болмиған учурларға игә болған болсақму, бирақ хитай һөкүмити сот һөкүмлири һәққидә хәвәр беришни бир нәччә ай илгирила тохтатқан иди.

Дуня уйғур қурултийи шундақла башқа инсан һәқлири тәшкилатлири хитайниң ‏ 5 - июлда вә униңдин кейин тутқун қилинған уйғурларниң хитай елан қилған сандин нәччә, һәтта нәччә он һәссә юқири болиши мумкин, дәп гуман қилмақта.

Германийидин телефон зияритимизни қобул қилған дуня уйғур қурултийи баш катипи долқун әйса әпәнди, "хитай һөкүмитиниң ‏уйғур елидики бөлгүнчиликкә даир делоларни бир тәрәп қилишта уйғур ели ичидики сот мәһкимилири вә иҗрачилиридин башқа пүтүн хитайдики сот мәһкимилирини һәрикәткә кәлтүргәнликиниң өзила, хитайниң 5 - июлда тутқун қилған уйғурларниң пәрәздинму көплүкини испатлайду" деди.

Мәркизи вашингтондики лавгәй фондиниң рәиси харий ву әпәнди болса, "хитайниң пүтүн мәмликәт бойичә сот мәһкимилирини уйғур елидики делоларни бир тәрәп қилишқа буйруқ бәргәнлики, хитай коммунист һөкүмитиниң асасий қанундин ибарәт зораванлиқ машиниси арқилиқ уйғурлар үстидин йәнә бир қетим қирғинчилиқ елип бериватқанлиқидин дерәк бериду " дәп әйиблиди.

Долқун әйса әпәнди вә харий ву әпәнди бирдәк, хитайниң 5 - июл тутқунлири үстидин елип бериватқан сотлириниң һәргизму аталмиш җинайи ишлар қануни һәмдә асасий қанун тәртиплири бойичә елип берилишиниң мумкин әмәслики, уларниң пәқәт хитайниң сиясити бойичә еғир җазаларға қанунсиз һалда һөкүм қилинип бир тәрәп қилиниватиду дәп қарайдиғанлиқини тәкитлиди.

Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.