Xitay - tibet söhbitide "tüp" mesile hel bolamdu?

3 - May, tibet bash ministiri daramsalada tibet - xitay söhbiti toghrisida muxbirlarning suallirigha jawap bermekte.

 Bu, 3 - ayda lxasadiki naraziliq heriketliri basturulush bilen kötürülgen tibetlerning omumiy yüzlük qarshiliq heriketliridin kéyin meydan'gha kelgen, xitay hökümiti bilen tibet sürgündiki hökümiti otturisidiki tunji  qétimliq gheyri resmiy uchrishish bolup hésablinidu. Buningdin ilgiri bir qisim gherb döletliri xitayni dalay lama bilen söhbetlishishke chaqirghan bolup, yéqinda xitay terepmu  dalay lama terep bilen söhbetlishishke teyyar ikenlikini bildürgen idi.

Söhbetning mezmuni we xaraktéri

Ikki terep arisidiki söhbetning jeryani we muzakire qilin'ghan  mesililiri elwette, metbu'atlar hem tibet mesilisige köngül bölidighan erbaplarning diqqet neziridiki muhim  téma. Xewerlerde körsitilishiche, eslide chüshtin burun  yérim kün dep békitilgen  bu qétimqi söhbet emeliyette kech sa'et 7ghiche dawamlashqan  bolup, xitayning shinxu'a agéntliqi  söhbet heqqide yekshenbe küni élan qilghan obzorida mezkur söhbettiki " keypiyatlarning yaxshi" bolghanliqini  bildürgen bolsimu, emma
Söhbetning toluq mezmuni élan  qilmighan  shuningdek  dalay lama wekillirining söhbet jeryanida otturigha qoyghan  pikirliri heqqide héch néme démey," peqet  lodi gerri we  gésang jenzang  bezi mesililer heqqidiki oylirini ipadilidi hemde bu qétimqi uchrishish ehwalini dalay lamagha melum qilidighanliqini bildürdi" déyish bilen cheklen'gen.

Wahalenki,   söhbet jeryanida  xitay terep wekili juwéychün  bilen sitaning  otturigha qoyghan pikirlirini qisqiche bayan qilghan. Ular   xitay hökümitining tibettiki siyasetlirini aqlighan hemde dalay lama terepni  bölgünchilik heriketlirini we olimpikke buzghunchiliq qilishni toxtitishqa chaqirghan.   

Xitay metbu'atliri bu söhbetning "dalay terepning köp qétimliq telipi" bilen ötküzülgenlikini eskertish bilen buni peqet " uchrishish" dégendek ibariler atighan. Merkiziy nyuyork shehiridiki erkin xitay démokratiye partiyisining re'isi chénming ependi, "buni söhbet dep atighandin köre addiy bir "sözlishish" dep chüshen'gen tüzük, junggo kommunistlirining tibet mesilisini hel qilishtiki semimiyiti yéterlik emes" deydu.
 
Shinxu'aning  bu heqtiki obzorida   körsitilishiche, xitay söhbet wekilliri " dalay terepning  wetenni parchilash we zorawanliqlarni  pilanlap we qozghap, olimpik tenheriket yighinigha buzghunchiliq qilish pa'aliyetlirini toxtitip, kélerki qétimqi söhbet üchün shara'it  hazirlishi kérek " dep tekitligen.  

Tibetning hindistanning daramsaladiki sürgündiki hökümitining parlamént ezasi gésang jenzang amérika awazi radi'osining ziyaritini qobul qilip, "  shinxu'a agéntliqining uchurida dalay wekillirining  söhbet mezmunliri élan qilinmighan, eger söhbet konkrét mesililerni muzakire qilsa, undaqta tibet sürgündiki hökümiti terep  mundaq mesililerni otturigha qoyushi mumkin. Birinchi xitay dalay lamaning topilang pilanlidi dégen sözliri üchün  pakit körsitishi kérek, ikkinchidin  köpligen ademlerni tutulghan, köpligen ademlerning teqdiri nahayiti échinishliq, ularni qoyup bérishi kérek, üchinchidin,  nurghun ademler yarilinip, dawalinalmidi, ulargha dawalinish shara'iti bérilishi kérek"

"Eger  tüp mesile heqqide söhbet bolmisa, buning ehmiyiti yoq"

Bu qétimqi söhbette tibetlerning  siyasiy teqdirige  chétishliq bolghan tüp mesile muhakime qilindimu yoq? hazirche bu bir so'al. Bu mesilining  söhbet témisi bolghanliq yaki bolmighanliqi  hemde söhbetning konkrét mezmunliri belki  her ikkila terep teripidin waqtinche sirtqa ashkarilanmasliqi mumkin. Emma,  tibet sürgündiki hökümitining parlamént ezasi gésang jenzangning pikrige qarighanda,  tüp mesile belki muzakire qilinmighan bolush éhtimalliqi bar.  U " eger söhbet peqet  bezi konkrét weqeler bilenla cheklense,   "tüp mesililer" ge tégish qilinmisa, uning ehmiyiti bolmaydu" deydu.

Uning chüshinishiche, bu yerdiki " tüp mesile" tibetning mesilisini qandaq üzül-késil hel qilish mesilisidur.  Amérikidiki "buzaling, xamilton" shirkitining xizmetchisi, siyasiy mulahizichi ilshat ependi  bu qétimqi söhbette tibetlerning siyasiy teqdirige munasiwetlik tüp mesilining muzakire qilinmighanliqi hemde béyjingning mundaq semimiyitiningmu hazirche yoqliqini bildürüp, bu xil söhbetlerning peqet olimpikni tinch ötküzüwélishni asasiy meqset qilghanliqini sherhilidi.  Bu pikirge erkin xitay démokratik partiyisining re'isi chénming ependimu qoshulidighan pozitsiyisini bildürdi.

 Xu jintawning ümidi dalay lamaning ümidi oxshashmu?

Xitay dölet re'isi xu jintaw yaponiye ziyariti harpisida béyjingdiki xelq sariyida  yapon muxbirlirining ziyaritini qobul qilghanda, bu qétimqi söhbet heqqide toxtilip,  " özining bu qétimqi dalay terep bilen ötküzülgen gheyri resmiy söhbetning aktu'al netijige  érishishini ümid qilidighanliqi" ni  bildürgen.

Bu yerde  xu jintaw bilen dalay lamaning söhbettin kütidighan ümidi oxshashmu ?  dégen so'alning tughulushi tebi'iy. Ilshat ependi  bu heqte toxtilip, xujintaw bilen dalay lamaning kütken ümidining oxshimaydighanliqini tekitlidi. Uning éytishiche,   tibet rohaniy dahiysi dalay lama bolsa, bashtin axiri özining olimpikke qarshi emesliki, tinchliq bilen mesilini hel qilish terepdari ikenlikini tekitlep kelgen. Dalay izchil halda  tibetning junggoning bir qisimi ikenlikini étirap qilip, peqet uninggha aliy aptonomiye bérishni telep qilghan bolsimu, lékin xitay terep buninggha könmidi.  Xu jintaw bolsa, olimpikni tinch ötküzüwélish hemde xelq'ara bésimlardin qutulushnila kütidu.

Wang lishong: sende eqelliy edeb-exlaq bolmisa, qandaqsige   bashqilar   séning bilen xatirjem söhbetlishelisun?"

Béyjingda turidighan ataqliq xitay yazghuchisi wanglishong bolsa, xongkongda chiqidighan  " minbaw"  gézitide öz bahasini élan qilip, " dalay lama bilen söhbetlishdighanliqini jakarlash bilen birge  yene dalay lamani qattiq tillash  béyjingning qet'iy qilmaydighan ish idi.

Eger eqelliy edep-exlaqmu bolmisa,  qandaqsige bashqilar séning  bilen xatirjem halda söhbetlishelisun? " dep béyjingning terepning bir tereptin dalay lama bilen söhbetlishdighanliqini bildürüp turup, yene bir tereptin  uning eyiblesh we qarilash  teshwiqatlirini dawamlashturiwatqanliqini tenqid qilidu.

Bu söhbet Uyghurlarghimu tesir körsitidu

Shinxu'aning ashkarilishiche,  bu qétimqi söhbet axirlashqandin kéyin, ikki terep yene muwapiq halda  dawamliq uchrishishqa qoshulghan. Démek bu söhbetning  dawamlishidighanliqidin dérek béridu.

Tibet bilen béyjing arisidiki söhbet 1979-yilidin étibaren  alte qétim  élip bérilghan bolsimu, biraq netije chiqmighan idi. Tibet yashlar qurultiyi bolsa, dalay lamaning  "ottura yol" küresh usulidin waz kéchip, xitay bilen bolghan söhbettin ümid kütmey,  tibetning siyasiy teqdirini küch ishlitish arqiliq hel qilish idiyisini teshebbus qilmaqta.

Amérika aq sariyi  bolsa bu qétimqi söhbetni qarshi alidighanliqini bildürgen. Siyasiy mulahizichi ilshat ependi bolsa  xitayning tibet siyasitining Uyghurlarghimu tesir körsitidighanliqi,  bu söhbetke   Uyghurlarningmu diqqet qiliwatqanliqini, eger xitayning 21-esirdiki iqtisadi tereqqi qilghan medeniyetlik dölet bolimen dése tibet we  Uyghur mesilisini hel qilishi lazimliqini, biraq   tibetler bilen  30 yil élip bérilghan  söhbettin xulase chiqmighanliqigha qarap,  bundaq söhbettin  ümid kütüsh mumkin emeslikini  tekitlidi.